زنگ خطر برای اوریکس‌ها به صدا درآمد

یکی دیگر از اعضای خانواده گاوسانان، اوریکس‌ها منتسب به تیزشاخ‌ها هستند که در ایران یافت نمی‌شوند. این جنس بخصوص از چهار گونه آنتلوپ تشکیل شده است. از آنتلوپ‌ها گاهی با نام بزگوزن‌ها یا شاخ‌درازان نیز یاد می‌شود که در آفریقا و اوراسیا (اروپا و آسیا) پراکنش داشته و دارند. از بین این چهار گونه آنتلوپ، سه مورد بومی مناطق خشک آفریقا و تنها یک گونه بومی شبه‌جزیره عربستان است. اوریکس عربی (Oryx‌‌/‌‌leucoryx) بدون اغراق یکی از زیباترین اعضای این خانواده است. متاسفانه این گونه منحصر به‌فرد در حال حاضر در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در رده آسیب‌پذیر قرار دارد.

مطالعات نشان می‌دهد این گونه روزگاری در صحراهای خاورمیانه پراکنش قابل توجهی داشته، اما از دهه 1970 میلادی (1349 تا 1359 هجری شمسی) شکار آن به مرزی رسید که در نهایت شرایط بحرانی امروز را رقم زد. اوریکس‌های عربی که اکنون در حیات وحش زیست می‌کنند، به واقع حاصل زادآوری گله‌هایی هستند که سال‌ها در باغ‌وحش‌ها نگهداری و بار دیگر رهسپار طبیعت ناشناخته، اما بومی خود شده‌اند.

سازگاری بی‌نظیر با طبیعت

اوریکس عربی گاوسانی است که معمولا به زندگی در گله‌های کوچک عادت دارد. تعداد اعضای گله، اغلب کمتر از ده راس است. پوشش گیاهی عاملی است که بشدت روی جمعیت آنها تاثیر دارد، اما مقاومت آنها در برابر کم‌آبی مثال‌زدنی است. اوریکس‌های عربی اغلب در ساعات اولیه روز غذا می‌خورند، پس از آن استراحت می‌کنند و پیش از فرا رسیدن ساعات گرم و سوزان عصر، بار دیگر غذا می‌خورند. این حیوانات خوش آب و رنگ عادت دارند در خلال فصول مختلف از یک مکان به مکان دیگر مهاجرت کنند تا بتوانند غذای کافی برای ذخیره بدنی خود تامین کنند. ظاهرا اوریکس‌های عربی می‌توانند از فواصل دور، بارش باران را حدس زده و به مکانی با رویش‌های علفی تازه کوچ کنند. زیستگاه‌های صخره‌ای، کوه‌های پر فراز و نشیب و دشت‌های سنگی و ماسه‌ای اغلب مطلوب آنهاست. این حیوانات سال‌ها از طریق تروفه شکار شده‌اند. شکار تروفه (Trophy Hunting) ظاهرا برای شکارچی نوعی افتخار محسوب می‌شود. برخی از شکارچیان مدعی هستند تنها حیوانات پیر و از کار افتاده منظور این نوع از شکار است، اما از آنجا که بقای بیشتر گونه‌های جانوری امروز تنها به دلیل همین نوع استدلال‌ها زیر سوال رفته، دیگر نمی‌توان با قطعیت از واژه افتخار یا پیروزی آن هم در یک جدال نابرابر صحبت کرد. سوالی که امروز بیشتر محققان مطرح می‌کنند، این است که آیا حذف هر حیوان از جمله اوریکس عربی آن هم با این جمعیت‌های شکننده و آسیب‌پذیر به صلاح است؟ چه تضمینی وجود دارد دقیقا همان یک حیوان واجد ژن‌های غالب و نجات‌دهنده دیگر همنوعان خود نباشد؟

حفاظت از یک گونه منقرض‌شده

تعقیب و گریز و شکار مداوم اوریکس‌های عربی سرانجام باعث شد جمعیت این گونه منحصربه‌فرد در خاورمیانه از جمله سوریه و مصر بشدت کاهش پیدا کند. در دهه 1950 (1329 تا 1339) شکار با شتر جای خود را به تعقیب و گریز با ماشین‌های چهارچرخ و مدرن با سوخت کافی و تفنگ‌های اتوماتیک داد. آخرین اوریکس عربی در دهه 70 میلادی در طبیعت شکار شد. اما چرا داستان زندگی اوریکس‌های عربی هنوز ادامه دارد؟ خوشبختانه برخی کشورهای عربی پیش از انقراض این گونه در حیات‌وحش تلاش‌هایی برای زادآوری آنها در اسارت آغاز کردند.
سال 1962 (1341) همکاری‌های بین‌المللی این امکان را فراهم کرد که تعداد معدودی از اعضای این گونه نادر به فونیکس آریزونا یعنی جایی که شرایط اقلیمی با زیستگاه اولیه تفاوت چندانی ندارد، منتقل شوند. هدف این جابه‌جایی نیز زمینه‌سازی برای بازگرداندن این گونه به حیات‌وحش بود. پروژه انتقال اوریکس‌های عربی در واقع نخستین پروژه موفق بین‌المللی برای حفاظت از یک گونه منقرض شده در طبیعت بود. سال 1982 (1361) تعدادی از این حیوانات نادر به عمان، سال 1983 (1362) تعدادی به اردن و سال 1990 (1369) نیز تعدادی به عربستان منتقل شد. در حال حاضر این سه کشور پذیرای بیشتر از 500 اوریکس عربی در حیات‌وحش هستند. با این‌که پروژه حفاظت از اوریکس عربی تاکنون موفقیت‌های در خور توجهی داشته، اما دانشمندان این گونه را هنوز بسیار آسیب‌پذیر می‌دانند.

دلایل آسیب‌پذیری

یکی از تهدیدات مهم جمعیت اوریکس‌های عربی، مشکلات ژنتیکی حاصل زادآوری‌های معدود بین‌گروهی است. یکی دیگر از خطراتی که این گونه را تهدید می‌کند، چرای بی‌رویه دام‌های اهلی است. اوریکس‌ها در حال حاضر یک گونه حفاظت‌شده هستند و به عنوان یک سمبل فرهنگی در کشورهایی که جمعیت‌های آنها احیا شده، شناخته می‌شوند. متخصصان هشدار می‌دهند جمعیت‌های کنونی بشدت نسبت به بیماری‌ها و بلایای طبیعی آسیب‌پذیر و شکننده هستند. اوریکس‌ عربی تا سال 2008 (1387) به عنوان یک گونه در معرض خطر انقراض شناخته می‌شد، اما پس از ارزیابی‌های متعدد توسط متخصصان اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی موسوم به IUCN سرانجام به رده آسیب‌پذیر فهرست سرخ جهانی منتقل شد. بزرگ‌ترین جمعیت اوریکس‌های عربی در عربستان‌سعودی، سال‌های 1998 تا 2008 (1387 ـ 1377) و به واسطه خشکسالی دستخوش کاهش قابل ملاحظه جمعیت شد. پایداری جمعیت دلیلی بود که براساس آن، شرایط حفاظتی این گونه تغییر نکرد. مونا الداهری، مسئول بخش حفاظت و آموزش باغ‌وحش العین ابوظبی در بیست و دوم ژوئن (سی و یکم خرداد 93) اعلام کرد این باغ‌وحش درصدد است به منظور حفاظت هر چه بیشتر از این گونه طرح‌های مدیریتی تازه‌ای را در دستورکار خود قرار دهد.

باغ‌وحش العین از سال 2007 (1386) در پروژه معرفی مجدد این گونه به طبیعت فعالیت داشته است. دست‌اندرکاران باور دارند همکاری‌هایی از این نوع می‌تواند نه‌تنها دامنه فعالیت‌های آموزشی، بلکه حتی ضریب موفقیت پروژه‌های حفاظت از گونه‌های در معرض خطر را افزایش دهد. (ضمیمه سیب)

فرناز حیدری

منابع: IUCN و Encyclopedia of Endangered Animals