از سلول‌درمانی تا شارلاتانیسم علمی

سلول‌درمانی از جمله روش‌هایی است که در پزشکی آینده و بخصوص در درمان بیماری‌های صعب‌العلاج یا بیماری‌های ناشی از تخریب بافت‌های بدن مانند بیماری‌های قلبی، آرتروز، بیماری‌های کلیوی یا بیماری‌های گوارشی و دیابت کاربرد بسیار زیادی خواهد داشت. این بیماری‌ها از جمله بیماری‌هایی است که تعداد زیادی از افراد در سطح جامعه به آن مبتلا هستند، اما مشکل ما اینجاست که نمی‌توان به کمک روش‌های درمانی موجود برای درمان این بیماری‌ها چاره‌ای اندیشید. سلول‌درمانی از جمله روش‌های درمانی جدید مطرح در حوزه پزشکی است که به نظر می‌رسد تا اندازه‌ای می‌تواند در درمان و بهبود وضع افراد مبتلا به چنین بیماری‌هایی تاثیرگذار باشد. این روش درمانی با معرفی سلول‌های بنیادی تا اندازه‌ای پا گرفت و به عنوان راهی برای نجات بیماران مطرح شد. پس از آن پزشکان به استفاده از این روش درمانی علاقه‌مند شدند.

روش‌های درمانی مبتنی بر سلول‌درمانی چه مسیری را باید پشت سر بگذارند تا بتوان از آنها در درمان بیماران استفاده کرد؟

ایده‌های درمانی مطرح ابتدا در نمونه‌های حیوانی مورد آزمایش و بررسی قرار می‌گیرد و سپس فرآیند درمان بالینی روی انسان‌ها آغاز می‌شود. عبور از این مرحله یعنی عبور از مطالعات آزمایشگاهی تا رسیدن به مطالعات حیوانی و در نهایت مطالعات و آزمایشات انسانی فرآیندی است که ممکن است ده تا 20 سال ‌طول بکشد. البته در شرایطی می‌توان از سلول‌درمانی به عنوان یک راهکار درمانی استفاده کرد که اثرگذاری آن در مراحل مختلف آزمایشی مورد تائید قرار گیرد و فقط یک تئوری ساده نباشد. اگر نگاهی به اخبار منتشر شده در رسانه‌ها بیندازید متوجه می‌شوید سلول‌درمانی و بخصوص استفاده از سلول‌های بنیادی و توانمندی‌های این سلول‌ها در درمان بیماری‌ها اکنون کم‌کم مراحل طفولیت را پشت سر گذاشته و مطالعات انسانی نیز در زمینه درمان بعضی از بیماری‌ها آغاز شده است. خوشبختانه سلول‌درمانی باوجود محدودیت‌هایی که پیش‌رو داشته، از پیشرفت خوبی برخوردار بوده است و در بعضی از زمینه‌ها شاهد انجام مطالعاتی هستیم که پیش از این اصلا تصور نمی‌شد سلول‌درمانی بتواند در این حوزه‌ها قدم بگذارد.

در حال حاضر در سلول‌درمانی از کدام گروه از سلول‌های بنیادی استفاده می‌شود؟

سلول‌های بنیادی را می‌توان از منابع مختلف تهیه کرد. سلول‌های بنیادی جنینی منبعی از سلول‌های بنیادی است که بعد از لقاح ایجاد می‌شود. سلول‌های بنیادی بندناف و سلول‌های بنیادی موجود در بافت‌ها نیز از دیگر منابعی است که می‌توان ردپای سلول‌های بنیادی را در آن پیدا کرد. تا سه یا چهار سال پیش که درباره تاثیرگذاری سلول‌های بنیادی شک و تردید‌های زیادی وجود داشت ما فقط درمان با سلول‌های بنیادی بزرگسال یا سلول‌های بنیادی جدا شده از خون بند ناف را شاهد بودیم، اما امروزه می‌بینیم مطالعاتی آغاز شده است که بر درمان با استفاده سلول‌های بنیادی جنینی مبتنی است که سال‌ها درباره استفاده از این گروه از سلول‌های بنیادی مشکلات و محدودیت‌های اخلاقی متعددی مطرح بود. اگر بخواهیم از مجموع گرایش‌هایی که در جامعه جهانی نسبت به استفاده از سلول‌های بنیادی مطرح شده به یک نتیجه‌گیری کلی برسیم می‌توان به پیغام نخست وزیر ژاپن در اجلاس هشت کشور صنعتی دنیا در داووس سوئیس اشاره کرد. پیغام نخست‌وزیر ژاپن این بود که ما می‌خواهیم در بحث پزشکی ترمیمی در دنیا پیشرو باشیم که برای رسیدن به این هدف قصد داریم از حمایت شرکت‌های خصوصی که می‌خواهند تولید سلول انجام دهند، استفاده کنیم. رویکرد کشوری مانند ژاپن که یک کشور کاملا محافظه‌کار است و براحتی هر ایده‌ای را برای درمان بیمارانش قبول نمی‌کند، نشان می‌دهد دیدگاه جهانی نسبت به مقوله سلول‌درمانی در حال تغییر است و موضوع قابل‌توجه این است که این کشور در سطح کشورهای صنعتی امروز در حوزه درمان به چنین جایگاهی می‌رسد. این نشان می‌دهد هم در بخش درمانی و هم در بخش صنعتی نگاه دنیا به مقوله سلول‌های بنیادی و سلول‌درمانی تغییر کرده است.

آیا در کشور ما نیز شرایط مشابهی ایجاد شده است؟

شما در داخل کشور هم این تغییر نگاه را می‌بینید. ستاد سلول‌های بنیادی چند سال پیش تاسیس شد. اکنون رویکرد این ستاد بیشتر به حمایت از کارهای تولیدی و کارهایی است که بیشتر به درمان می‌رسد. قرارداد مرکز سلول‌درمانی با مرکز تحقیقات غدد نیز چند سال پیش با حمایت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به امضا رسید. بسیاری از بیمارستان‌ها نیز نسبت به ارائه خدمات درمانی مبتنی بر سلول‌درمانی گرایش پیدا کرده‌اند، اینها شواهدی است که نشان می‌دهند سلول‌درمانی از طفولیت خارج شده است. اگر بخواهیم حوزه کار در زمینه سلول‌درمانی را محدود کرده و به یکی از مراکزی اشاره کنیم که بیشترین کار را در زمینه سلول درمانی انجام داده است می‌توانیم نگاهی به فعالیت‌های انجام شده در پژوهشگاه رویان داشته باشیم. سلول‌درمانی در رویان سال 1384 با بیماران قلبی شروع شد. پس از پشت سر گذاشتن مطالعات فازهای یک، دو و سه، مطالعات دیگری را به صورت بالینی شروع کردیم. همه این مطالعات بر اساس آخرین استانداردهای موجود در سطح بالینی انجام شد که گاهی نیز بعضی از این گزارش‌ها به مردم هم ارائه شده است. در این روندی که پشت سرگذاشته‌ایم در درمان بعضی از بیماری‌ها مانند بیماری‌های پوستی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌ایم. ما برای افرادی که دچار اسکار پوستی یا ضایعات ناشی از افزایش سن هستند مطالعه‌ای را انجام داده‌ایم. در این زمینه محصولاتی را در سطح جهانی داشته‌ایم که مورد تائید FDA نیز قرار گرفته است. ما در کشور خودمان این محصولات را تولید کرده‌ایم و مطالعات بالینی را روی این محصولات انجام داده‌ایم و این کار را تا جایی ادامه داده‌ایم که امروز افرادی که با مشکل ضایعات پوستی مواجه هستند می‌توانند با مراجعه به واحدهای بالینی در پژوهشگاه رویان یا مطب‌ها و مراکز درمانی مختلف از خدمات درمانی مبتنی بر سلول‌درمانی استفاده کنند. پزشکان نیز می‌توانند با این مرکز در ارتباط باشند و نمونه بیمارانشان را برای ما ارسال کنند.‌ما این نمونه را کشت می‌کنیم و در قبال هزینه‌ای که می‌پردازند این درمان را برای آنها انجام می‌دهیم. درباره بیماری‌های پوستی دیگر نظیر ویتیلیگو یا لک و پیس نیز مطالعات متعددی را انجام داده‌ایم و خوشحال هستیم که می‌توانیم به این گروه از افراد نیز خدمات درمانی ارائه دهیم.

معمولا هزینه‌های سلول‌درمانی بسیار بالاست. آیا برای یافتن راهی به منظور کاهش درمان هزینه‌ها چاره‌ای اندیشیده‌اید؟

ما در این کار فقط به فناوری اولیه بسنده نکرده‌ایم و اکنون در حال انجام مطالعات زیادی هستیم تا بتوانیم فناوری این کار را بهبود بخشیده و هزینه درمان را تا حد امکان کاهش دهیم. سلول‌درمانی نسبت به دیگر روش‌های درمانی رایج هزینه بالاتری دارد، اما باید توجه داشت در طولانی‌مدت این روش نسبت به دیگر درمان‌های موجود هزینه چندان بالایی ندارد، چراکه می‌تواند اثرات طولانی مدتی داشته باشد. برای مثال در تزریق سلول فیبروبلاست یعنی آنچه در درمان چین و چروک‌های پوستی می‌بینیم این است که براساس مطالعاتی که انجام داده‌ایم ماندگاری روش درمانی سلول‌درمانی در حدود دو، سه سال است در حالی که اگر از مواد پرکننده استفاده شود ماندگاری آن در حدود چهار تا شش ماه خواهد بود که در طول سال باید چند بار تکرار شود، بنابراین به این نتیجه می‌رسیم که در مجموع هزینه سلول‌درمانی به‌صرفه‌تر خواهد بود. علاوه بر این روش عوارض جانبی کمتری دارد. چراکه از سلول‌های بدن خود فرد برای درمان او استفاده می‌شود. همچنین در این روش درمانی بیمار درد و رنج کمتری را تجربه می‌کند.

تاکنون تاثیرگذاری سلول‌درمانی در چه بیماری‌هایی مورد تائید قرار گرفته است؟

ما در این پژوهشگاه بیماری‌های مختلفی را مورد بررسی قرار داده‌ایم. در بیماری‌های مختلفی می‌توان از سلول‌درمانی استفاده کرد. بیماری‌های قلبی، پوستی، استخوان و غضروف، بیماری‌های کلیوی، مجاری ادرار، بیماری هایی که چشم و بینایی را درگیر می‌کند، بیماری‌های مغز و اعصاب، بیماری‌هایی که سیستم ایمنی را ضعیف می‌کند و به اصطلاح بیماری‌های خودایمن، بیماری‌های دستگاه گوارش، کبد و بیماری‌هایی که به پانکراس آسیب رسانده و به دیابت منجر می‌شود، سرفصل مطالعاتی است که ما در این پژوهشگاه انجام داده یا در حال انجام آن هستیم. برای بیشتر این بیماری‌ها مطالعات بالینی در فازهای مختلف انجام شده است.

یکی از بیماری‌هایی که خوب است به آن بپردازیم تا جایگاه سلول‌درمانی در آن بخوبی شناخته شود بیماری‌ای است که کبد را درگیر کرده و به آن آسیب می‌رساند. از یکسو استفاده از سلول‌درمانی در درمان این بیماری نتیجه چندان موفقیت‌آمیزی نداشته است و از سوی دیگر نمی‌توان گفت این بیماری نسبت به سلول‌درمانی جواب نداده است. این نشان می‌دهد ما تا حد زیادی در مسیر علمی حرکت کرده و فقط به تبلیغات بدون اساس علمی نپرداخته‌ایم. یکی از مهم‌ترین بیماری‌هایی که کبد را درگیر می‌کند بیماری سیروز کبدی است. در این بیماری ساختار بافت کبد از دست می‌رود. کبد عضوی است که فعالیت‌های زیادی را در بدن انجام می‌دهد و تنها گزینه پیش‌روی این افراد این است که منتظر پیوند کبد باشند. پیوند کبد در حال حاضر یکی از بهترین راهکارها برای درمان این گروه از بیماران است. این روش از نظر ایمنی پیامدهای زیادی را برای بیمار به همراه ندارد و تا اندازه زیادی به بیمار کمک می‌کند به زندگی عادی خودش بازگردد. مشکل خیلی بزرگی که در این زمینه با آن مواجه هستیم این است که در حال حاضر فقط یک مرکز برای پیوند کبد در بیمارستان نمازی شیراز وجود دارد که اگر هر روز بتواند یکی یا دو دهنده خوب پیدا کند ـ که معمولا هر روز این اتفاق نمی‌افتد ـ در چنین شرایط این مرکز در سال برای 500 تا 600 نفر پیوند کبد انجام می‌دهد. این در حالی است که تعداد افرادی که در فهرست انتطار پیوند کبد هستند به 7000 تا 8000 ‌ نفر می‌رسد. شاید با افزایش تعداد مراکز پیوند بتوان این مشکل را حل کرد، اما تعداد دهنده‌ها خیلی زیاد نیست و این محدودیت ایجاد می‌کند. یکی از کارهایی که ما از سال‌ها پیش در حوزه سلول‌درمانی درباه آن تحقیق کرده‌ایم، این است که آیا می‌توان به کمک سلول‌درمانی سیروز کبدی را درمان کرد. بر همین اساس با همکاری مرکز تحقیقات گوارش مطالعات استانداردی را طراحی کرده‌ایم. در چند مطالعه اول ما شش بیمار را انتخاب کرده و با منابع سلولی مختلف کار درمان را انجام داده‌ایم. ما همه سلول‌های بنیادی را از مغز استخوان جدا می‌کنیم. در همین سه مطالعه اول متوجه شدیم که نمی‌توان به این نتیجه رسید که با استفاده از سلول‌درمانی می‌توان سیروز کبدی را درمان کرد، اما متوجه شدیم تزریق سلول‌های بنیادی عملکرد کبد را 20 تا 30 درصد بهبود می‌بخشد و همین اندک بهبود‌ موجب می‌شد بیمار فرصت کافی داشته باشد تا یک‌ دهنده پیدا کند. ما در این مرحله مطالعات انسانی را قطع کرده و بار دیگر به مطالعات حیوانی بازگشتیم. این بار با سلول‌های جدیدتر مطالعات را ادامه دادیم و با همکاری مرکز تحقیقات گوارش دانشگاه تهران موش‌هایی را طراحی کردیم که دچار آسیب‌های کبدی شده بودند. سلول‌ها را از منابع جدید امتحان کردیم و دوباره مطالعات فاز اول را تکرار کردیم بعد دوباره مطالعات انسانی را با چندبار تزریق یا استفاده از داروهای همراه تکرار کردیم و منتظر هستیم ببینیم نتیجه این مطالعات چه خواهد بود.

آینده سلول‌درمانی را چگونه می‌بینید؟

آنچه اکنون در سطح جهانی وجود دارد این است که چند گرایش در بحث سلول‌درمانی مطرح است. اول این که کشورها سعی می‌کنند به طرف استفاده از ابزار حرکت کنند؛ یعنی از ابزارهایی استفاده می‌کنند که بتواند سلول‌های بنیادی را به طور خودکار از مغز استخوان با بافت چربی جدا کند. این یک گرایش است که وجود دارد به این ترتیب در اتاق عمل می‌توان سلول بنیادی جدا شده را در روند درمان مورد استفاده قرار داد. گرایش دیگر این است که از سلول‌های غیرخودی استفاده کنند؛ یعنی سلول‌هایی که از خود بیمار گرفته نمی‌شود، بلکه از منبع دیگری گرفته شده و در بانکی ذخیره می‌شود. به این ترتیب می‌توان در درمان بیماری‌های حاد هم از سلول‌درمانی استفاده کرد. این روش مرحله کشت را ندارد و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد.در کنار آن گرایش خوبی به سلول‌های بنیادی جنینی و سلول‌های بنیادی که از جنین‌های سقط شده گرفته می‌شود، ایجاد شده است. شرکت بزرگ آمریکایی Norostem موفق شده است در چند مطالعه بالینی از سلول‌های بنیادی گرفته شده از جنین‌های سقط شده استفاده کند و این کار بالینی در بیماران مغز و اعصاب نتیجه بهتری داشته است. نخستین هدف ما این است که با جلب سرمایه‌گذاری به مرحله صنعتی برسیم و کار بعدی ما حرکت به سمت استفاده از سلول‌های بنیادی غیرخودی است و امیدواریم بتوانیم فناوری مورد نیاز برای استفاده از سلول‌های جنینی را در کشور داشته باشیم.

سلول‌درمانی را از مسیر درست تعقیب کنید

در سال‌های اخیر درباره سلول‌های بنیادی و سلول‌درمانی که ازجمله روش‌های درمانی مبتنی بر این گروه از سلول‌هاست موضوعات مختلفی مطرح شده است. باید توجه داشت مقوله سلول‌های بنیادی هنوز در مراحل اولیه است و به بلوغ کامل دست نیافته است. عده‌ای از موسسات و پزشکان سودجو نیز از این شرایط سوءاستفاده کرده و می‌خواهند به اصطلاح از آب گل آلود ماهی بگیرند. با توجه به این که سلول‌های بنیادی این روزها اسم و رسم خوبی پیدا کرده است در تبلیغ بسیاری از روش‌های درمانی ازجمله پی.آر.پی که در حقیقت استفاده از پلاکت غلیظ شده خون است گفته می‌شود، این روش درمانی با استفاده از سلول‌های بنیادی انجام می‌شود. در حالی که پلاکت فقط بخشی از سلول است یا این که در تبلیغات شبکه‌های ماهواره‌ای قرص‌ها و داروهایی را معرفی می‌کنند که گفته می‌شود از سلول‌های بنیادی تهیه شده است. این تبلیغات نتیجه رواج شارلاتانیسم در حوزه پزشکی است که می‌تواند پیامدهای بسیاری را به همراه داشته باشد، اما همه باید توجه داشته باشند سلول‌درمانی خوراکی نیست و چنین تبلیغاتی از سوی پزشکان و مراکز درمانی جنبه سودجویی دارد و می‌تواند ماهیت واقعی سلول‌درمانی را زیر سوال ببرد.

وقتی در خبرها از یک روش درمانی صحبت می‌شود، نشان‌دهنده این است که در آغاز این مسیر هستیم و نباید تصور شود پس از اعلام این خبر همه افراد می‌توانند برای بهره‌مندی از خدمات درمانی مبتنی بر این روش جدید به مرکز درمانی مراجعه کنند، بلکه دست‌کم ده سال زمان لازم است تا بتوان از این روش جدید در فرآیند درمان استفاده کرد، اما متاسفانه همیشه برخی افراد سودجود در کمین هستند تا از این فرصت برای کسب سود استفاده کنند. در همه کشورهای دنیا شارلاتانیسم در حوزه پزشکی رایج است و بیمارانی که درمانده شده‌اند از هر راهکاری برای درمان کمک می‌گیرند؛ بنابراین توصیه می‌شود همیشه از مسیرهایی که از موسسات و مراکز علمی معتبر عبور می‌کند به دنبال روش‌های درمانی جدید باشید و از افرادی کمک بگیرید که در مراکز دانشگاهی فعالیت می‌کنند.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش