ظهور و افول کاپیتولاسیون در ایران

کاپیتولاسیون در حقیقت همان حق قضاوت کنسولی است که قضاوت نهایی راجع به اقدامات یک تبعه خارجی در کشور دیگر را به عهده قوانین آن کشور نمی‌داند بلکه به عهده‌ قوانین دولت متبوع این فرد است. این گونه حقوق و امتیازات که به اتباع خارجی در یک کشور داده می‌شود، در واقع یک امتیاز استعماری است، زیرا برای اتباع یک کشور خارجی در کشوری که مقررات کاپیتولاسیون را پذیرفته است، مصونیت قضایی ایجاد کرده و آنها را از تعقیب و مجازات اعمال خلاف خود در کشوری که مرتکب جرم یا خلاف شده‌اند، مصون می‌دارد. این قراردادها گاهی از این هم فراتر رفته، حقوق و امتیازات دیگری از قبیل معافیت‌های گمرکی و مالیاتی یا حق مالکیت و فعالیت‌های تجارتی برای اتباع بیگانه قائل می‌شود.¹

در سال 1535 عهدنامه‌ای میان سلطان سلیمان اول (سلیمان قانونی) با فرانسوای اول پادشاه فرانسه بسته شد که به موجب آن، تجار و بازرگانان فرانسوی در خاک عثمانی، تابع قوانین کنسولی کشور متبوع خود باشند.

بهانه و دلیل عقد قراردادهای کاپیتولاسیون بین کشورهای اروپایی، ممالک آسیایی و آفریقایی این بود که مراجع قضایی، این کشورها را برای رسیدگی به دعاوی اتباع خود صالح نمی‌دانستند یا ادعا می‌کردند که اتباع آنها فقط در صورتی حاضرند در این کشورها کار کنند که تحت حمایت قوانین خود باشند. ²

امروزه کاپیتولاسیون در جهان،‌ به استثنای بعضی کشورهای کوچک مانند عمان ملغی شده است. ازجمله در ژاپن سال 1899، در ترکیه سال 1923، در تایلند سال 1927، در ایران سال 1928، در مصر در سال 1937 و در چین در سال 1943 لغو گردیده است. ³

برای اولین مرتبه این قرارداد پس از انعقاد عهدنامه ترکمنچای میان ایران و روس در سال 1203 ق (1828 میلادی) بسته شد. در فصل هفتم و هشتم قرارداد مذکور به مساله مصونیت اتباع روسیه در خاک ایران اشاره شده بود.

مدتی بعد کشورهای دیگر مانند اسپانیا، فرانسه، آمریکا، انگلیس، آلمان، ایتالیا و عثمانی نیز از این وضعیت استفاده و شرایط کنسولی خود را بر ایران تحمیل کردند.

در سال 1297 دولت صمصام السلطنه، لایحه‌ای را به تصویب مجلس رساند که به موجب آن حق کاپیتولاسیون روس‌ها در ایران لغو شد، اما مساله اینجا بود که دول غربی و روس‌ها بسادگی حاضر به چشم‌پوشی از امتیازات خود نبودند.

در پی تلاش‌های مرحوم مدرس و سایر نمایندگان، مجلس شورای ملی در سال 1306 لایحه لغو کاپیتولاسیون را به تصویب رساند و به همه طرف‌های ذی‌نفع اعلام کرد که در مدت یک سال وضعیت خود را روشن کرده و با شرایط جدید تطبیق دهند.

در 21 اردیبهشت 1307 در جلسه‌ای که با حضور مخبرالسلطنه رئیس الوزرا، در مجلس شورای ملی برگزار شد، مخبر السلطنه لغو کاپیتولاسیون را اعلام کرد.

سال 1950 میلادی، در دوره محمدرضا پهلوی وزارت دفاع آمریکا طرحی برای بررسی وضعیت حقوقی سربازان آمریکا در کشورهای عضو آتلانتیک شمالی (ناتو) ارائه کرد تا با همکاری دول طرف قرارداد به لحاظ قضایی و حقوقی سربازان آمریکایی که در دیگر کشورها در حال گذراندن خدمت هستند، وضعیت شفاف‌تری را پیدا کنند.

در اسفند 1340شمسی سفارت آمریکا سعی داشت با ترغیب علی امینی نخست‌وزیر، قانون مصونیت مستشاران نظامی آمریکا را به تصویب مجلس برساند که عمر دولت علی امینی کفاف این موضوع را نداد.

در 13 مهر 1342 در دوره نخست وزیری اسدالله علم وی ماده واحده‌ای مبهم را پیرامون انعقاد قرارداد مجددی در مورد حق قضاوت کنسولی به مجلس فرستاد اما شریف امامی رئیس مجلس از تصویب لایحه ‌ترسید و آن را تصویب نکرد.

حسنعلی منصور پس از نخست وزیرشدن بلافاصله لایحه کاپیتولاسیون را به عنوان ماده واحده‌ای به مجالس شورای ملی و سنا و سرانجام در حالی که تعدادی از ماموران سفارت آمریکا در صف تماشاچیان مجلس نشسته بودند، پس از 8 ساعت بحث و بررسی با 74رای موافق در برابر 61 رای مخالف آن را به تصویب مجلس بیست و یکم رساند.

بر اساس اسناد تاریخی موجود، صادق احمدی نماینده سنقر و کلیایی، هلاکو رامبد نماینده طوالش و گرگانرود، غلامحسین فخر طباطبایی نماینده بروجرد و رحیم زهتاب فرد نماینده تبریز از مهم‌ترین مخالفان تصویب لایحه کاپیتولاسیون در مجلس بیست و یکم بوده‌اند. همچنین تعدادی از نمایندگان فراکسیون اقلیت به نام‌های دکترناصر بهبودی نماینده ساوه و زرند، دکتر حنیفه رمضانی نماینده بندرانزلی، موسوی، ملک شاه ظفر نماینده ایذه، محمدعلی‌آموزگار نماینده بندرلنگه، فخرطباطبایی نماینده بروجرد، زهتاب فرد نماینده تبریز، مصطفوی نماینده نائین، رامبد نماینده طوالش و گرگانرود، دکتر بقایی یزدی نماینده تفت، موقر نماینده اهواز و امیر نصرت‌الله بالاخانلو نماینده همدان خواستار فرستاده‌شدن این لایحه به کمیسیون نظام دادگستری مجلس شده‌اند که با این تقاضا نیز موافقت نشده‌ است.

یکی از آخرین نمایندگانی که در مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون در مجلس بیست و یکم سخنرانی کرده، رحیم زهتاب فرد نماینده تبریز بوده که طی اظهارات هشدارآمیزی لایحه کاپیتولاسیون را طراحی شده توسط نماینده سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در تهران و صریحا بر اساس دستور آمریکایی‌ها دانسته که به دست حسنعلی منصور، نخست وزیر، در دستور کار تصویب شدن قرار گرفته است که این اظهارات واکنش حسنعلی منصور را به‌دنبال داشته و او سخنان زهتاب فرد را عوام فریبی و منفی بافی قلمداد کرده است.

بر اساس مستندات تاریخی هنگام رای‌گیری در مورد لایحه کاپیتولاسیون با وجود تلاش دولت، مع‌الوصف عده زیادی از نمایندگان در مخالفت با این لایحه رای داده و لایحه طبق اصول و قواعد پارلمانی رد شده، چرا که تعداد آرای موافق کمتر از نصف عده حاضر در جلسه بوده است. با این وصف به دلیل این که برخی وکلا از رای‌دادن به این ماده واحده خودداری کرده بودند، رئیس جلسه وقت‌آمار آنها را به شمار نیاورد و تصویب لایحه را اعلام کرد.

خبر این مصوبه از طریق یکی از عناصر نفوذی طرفدار انقلاب که جزو کارمندان اداری مجلس بود به دوستان و یاران امام رسید.

امام بعد از اطمینان از صحت خبر در چهارم آبان سخنرانی معروف خود را در انتقاد شدید از مصوبه مجلس ارائه کردند.

امام خمینی(ره) همچنین در همان روز (8/4 /1343) پیام جداگانه‌ای انتشار دادند⁴ و در این پیام لایحه‌ مزبور رسند بردگی ملت ایران لقب دادند. ایشان با حمله‌ شدید علیه آمریکا و انگلیس فرمودند:

دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند، از اجانب است. از آمریکاست. ملل اسلام از اجانب عموما و از آمریکا خصوصا متنفر است. بدبختی دول اسلامی، از دخالت اجانب در مقدرات آنهاست، اجانبند که مخازن پرقیمت زیرزمینی ما را یغما برده و می‌برند، انگلیس است که سالیان دراز طلای سیاه ما را به بهای ناچیز برده و می‌برد. اجانبند که کشور عزیز ما را اشغال کرده و بدون مجوز از 3طرف به آن حمله کرده و سربازان ما را از پای درآوردند.

دیروز ممالک اسلامی به چنگال انگلیس و عمال آن مبتلا بودند، امروز به چنگال آمریکا و عمال آن. آمریکاست که از اسرائیل و هواداران آن پشتیبانی می‌کند، آمریکاست که به اسرائیل قدرت می‌دهد که اعراب مسلم را آواره کند، آمریکاست که وکلا را یا بی‌واسطه‌ یا با‌واسطه بر ملت ایران تحمیل می‌کند، آمریکاست که اسلام و قرآن مجید را به حال خود مضر می‌داند و می‌خواهد آنها را از جلوی خود بردارد، آمریکاست که روحانیون را خار راه استعمار می‌داند و باید آنها را به حبس و زجر و اهانت بکشد، آمریکاست که به مجلس و دولت ایران فشار می‌آورد که چنین تصویب‌نامه‌ مفتضحی را که تمام مفاخر اسلامی و ملی ما را پایمال می‌کند تصویب و اجرا کنند، آمریکاست که با ملت اسلام معامله وحشیگری و بدتر از آن می‌نماید.»

در فاصله زمانی چهارم آبان تا 12 آبان روز دستگیری امام همراهی کمی از سوی علما و مراجع با امام صورت گرفت و تنها آیت‌الله مرعشی نجفی مواضعی نزدیک مواضع امام در خصوص این موضوع اتخاذ کرد.

در بهمن 1357 مردم اصفهان برای اولین مرتبه گام عملی در جهت نقض قانون مصوب مجلس شورای ملی برداشتند. در این شهر یکی از اتباع آمریکا راننده‌ای را مضروب کرد و مردم نیز او را دستگیر و توسط محکمه‌ای که توسط اهالی منطقه‌ برگزار شد، تبعه آمریکا پس از پرداخت دیه آزاد شد. این اقدام نخستین گام اساسی در جهت محو کاپیتولاسیون بود.

قرارداد مزبور در نهایت در 23 اردیبهشت 1358 بعد از پیروزی انقلاب اسلامی لغو شد.

شهاب سلیمی

پی نوشت:

1‌- فرهنگ جدید سیاسی، محمود مهرداد، انتشارات هفته، ص 89

2‌- همان.

3‌- فرهنگ سیاسی، فلورنس الیوت، ص 116

4‌- صحیفه نور، ج اول، ص 109