آگاهیهایی درباره آسم، در روز جهانی آسم

جام جم سرا:

قریب به 300میلیون‌نفر در سراسر جهان به آسم مبتلا هستند و طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی تا 11سال آینده، صدمیلیون‌نفر دیگر هم به این آمار اضافه می‌شوند. آمار رسمی (ولی تقریبی) که در کشورمان داریم، شیوع آن را بین پنج‌تا‌ هشت‌درصد ایرانی‌ها نشان می‌دهد که در سنین کودکی فراتر از این ارقام است.
در بیماری آسم به علت تورم برونش‌های کوچک و مجاری تنفسی در ریه‌ها فرد قادر نیست به راحتی نفس بکشد. خوشبختانه در سال‌های اولیه این بیماری فقط در اوقاتی از سال این تنگی مجاری تنفسی باعث بروز نشانه‌هایی مثل سرفه‌های مکرر، خس‌خس‌کردن سینه و احساس فشار و سنگینی روی قفسه سینه می‌شود. نکته بسیار مهم این است که اکثر بیماران فقط گاهی اوقات این نشانه‌ها را به صورت حملات موقتی چندروزه یا حتی چندساعته تجربه کرده‌اند و چون اغلب موارد با یا بدون درمان این علایم برطرف می‌شود، بیمار و خانواده او آن را به حساب سرماخوردگی یا آلودگی هوا یا حساس‌بودن ریه به سرما می‌گذارند و به همین دلیل به جای اینکه پیگیر مراجعه به پزشک و انجام اقدامات تشخیصی مناسب باشند، یا با این بیماری مدارا می‌کنند یا خودسرانه به مصرف ترکیبات ضدسرفه، قرص‌های ضدحساسیت (آنتی‌هیستامین) و حتی مصرف داروهای گیاهی و روش‌های درمانی غیرعلمی مثل تجویز بی‌رویه آمپول‌های حاوی کورتن که به اشتباه به‌عنوان آمپول ضدحساسیت نام گرفته‌اند، پناه می‌برند. روش‌های یادشده بسیار پرعارضه هستند و در کنترل عامل اصلی ورم برونش‌ها هم نقش بسیار ناچیزی دارند. نتیجه این درمان‌های اشتباه، معلولیت تنفسی در سنین بالاتر است.
تشخیص آسم
اگر فردی که علایم مشکوک به آسم را دارد به پزشک مراجعه کند با سوال‌های دقیق در مورد سابقه بیمار و انجام معاینه‌های بالینی می‌توان به وجود بیماری مشکوک شد و با انجام آزمون «اسپیرومتری» بیماری تشخیص داده می‌شود. اما در مبتلایان به نوع خفیف آسم، این تست مابین حملات طبیعی است که در این حالت از آزمون تجویز متاکولین برای تشخیص استفاده می‌شود. در صورت صلاحدید پزشک، رادیوگرافی قفسه سینه و انجام سی‌تی‌اسکن سینوس‌های صورت و چند آزمایش ساده خون هم برای بیمار درخواست می‌شود. اما باید اشاره کنم که به جز در موارد بسیار ضروری و نادر، هیچ نیازی به انجام آزمایش‌های تعیین حساسیت از طریق پوست و سایر آزمایش‌های خون پرهزینه نیست.
چه بیماری‌هایی ممکن است علایم مشابه آسم داشته باشند
- یکی از بیماری‌هایی که حتی از آسم هم شایع‌تر است و در شهرهای بزرگ کشورمان شیوع آن به 30درصد جمعیت هم می‌رسد، رینیت آلرژیک است. در مبتلایان به این بیماری ممکن است خس‌خس سینه به همراه نشانه‌هایی مثل آبریزش و گرفتگی بینی، عطسه و خلط پشت حلق وجود داشته باشد، ولی اغلب تنگی نفس ندارند.
- بیماری‌های انسدادی ریه مثل برونشیت مزمن و آمفیزم که اغلب در سیگاری‌ها بروز می‌کنند.
- ابتلا به عفونت‌های ریه مثل ذات‌الریه و سل.
- برگشت اسید از معده به مری (رفلاکس).
- تنگی در حنجره، نای و برونش‌ها به علت تومورهای خوش‌خیم و بدخیم.
- چاقی و بی‌تحرکی که سبب خستگی هنگام فعالیت می‌شود.
- آمبولی شریان ریه، نارسایی قلب و حتی تنگی عروق کرونر قلب با نشانه‌هایی که دارند گاهی ممکن است با آسم اشتباه گرفته شوند. در همه موارد فوق، پزشک با معاینه دقیق و استفاده از روش‌های تشخیصی مناسب، آسم را از این بیماری‌ها افتراق می‌دهد.
بیماری‌های همراه آسم
- مهم‌ترین آنها رینیت آلرژیک است که در 28 تا50درصد از افراد مبتلا به آسم به صورت همزمان وجود دارد و اگر درمان نشود، آسم خارج از کنترل می‌شود.
- رفلاکس اسید معده.
- چاقی که متاسفانه در همه جوامع از مشکلات جدی بهداشتی شده است و سبب تشدید علایم بیماری آسم و در کودکان و نوجوانان حتی سبب افزایش خطر ابتلا به آسم می‌شود.
- کمبود ویتامین D. گفتنی است در سال‌های گذشته نقش کمبود ویتامین D در ایجاد و تشدید بسیاری از بیماری‌ها شناخته ‌شده است و توصیه می‌شود همه مبتلایان به آسم از این نظر بررسی و در صورت نیاز درمان شوند.
بهترین درمان آسم
درمان اصلی تورم مجاری تنفسی با کورتن است، اما چون آسم به درمان طولانی‌مدت نیاز دارد، باید از نوعی کورتن استفاده شود که اثرات مفید موضعی آن روی برونش‌ها ایجاد شود، اما جذب بدن نشود و عارضه جدی ایجاد نکند. بنابراین می‌توان گفت سنگ‌بنای درمان آسم تجویز کورتن استنشاقی است که غالبا حداقل جذب در بدن را دارد و با مقادیر متعارف (اگر زیر نظر پزشک تجویز شود) کمترین عوارض جانبی را دارد. در عین حال تجویز داروهای طولانی‌اثر گشادکننده برونش به صورت استنشاقی و ترکیباتی مثل قرص‌های مونته‌لوکاست، تئوفیلین و کورتن خوراکی با حداقل دوز لازم، گزینه‌های بعدی در بیمارانی هستند که با دوز کافی کورتن استنشاقی کنترل نمی‌شوند. به جز در موارد نادر هیچ نیازی به استفاده از واکسن‌های تزریقی حساسیت‌زدایی (واکسن‌های درمان آلرژی) نیست.
مهم‌ترین علل شکست در درمان آسم
بدون تردید عدم پایبندی بیمار به مصرف پیوسته و منظم داروهای استنشاقی اولین و مهم‌ترین عامل این ناکامی است. بنابراین تاکید دارم حتی در زمانی که آسم با مصرف دارو تحت کنترل درآمده است، هیچ‌گاه بدون نظر پزشک اقدام به کم‌کردن میزان دارو یا قطع آن نکنید و اجازه دهید پزشک با پرسش‌های کلیدی در ویزیت‌های دوره‌ای و در صورت نیاز با تکرار آزمون اسپیرومتری تصمیم به کاهش دوز داروها در زمان مقتضی بگیرد. گرچه هزینه‌های درمان در ماه‌های اولیه گزاف به نظر می‌رسد، اما پس از سپری‌شدن دوتا سه‌ماه پزشک می‌تواند میزان داروها را کم کند و در انتهای سال اول درمان موفق، هزینه دارو گاهی به یک‌چهارم تا یک‌ششم مقدار اولیه کاهش یابد. حداقل دفعات مراجعه به پزشک حتی وقتی بیمار احساس دشواری در تنفس ندارد، دو تا سه‌بار در هر سال است.
ورزش و بیماری آسم
بدترین توصیه‌ای که ممکن است به بیمار مبتلا به آسم شود، این است که از انجام ورزش خودداری کند. با انجام درمان موثر و مناسب، این بیماران می‌توانند مانند همه انسان‌ها به ورزش و فعالیت‌های عادی کاری و تحصیلی بپردازند. تنها نکته مهم این است که در هوای سرد، قبل از انجام فعالیت ورزشی با حرکات نرمشی خفیف، ابتدا بدن خود را گرم کنند تا ورود یکباره هوای سرد به ریه‌ها سبب تشدید علایم بیماری نشود.
توصیه‌های تغذیه‌ای در آسم
همان‌گونه که اشاره کردم پرخوری که سبب بروز چاقی و تشدید رفلاکس می‌شود، بدترین الگوی تغذیه است. از سوی دیگر نمی‌توان برای تغذیه یک بیمار آسمی یک نسخه جامع تجویز کرد، ولی به‌طور کلی غذاهایی که هر بیمار تجربه کرده و مشخص شده که برای او آزاردهنده است و مثلا باعث سرفه و خارش گلو می‌شود، باید از برنامه غذایی او حذف شوند. در عین حال می‌توان به چند گروه مواد غذایی اشاره کرد که می‌توانند در بعضی موارد سبب تشدید علایم شوند، مثل غذاهای بسته‌بندی‌شده و کنسروی که حاوی نگهدارنده‌ها هستند، انواع سوسیس و کالباس، غذاهای با ادویه تند، خشکبار دودزده، میگو، بادام‌زمینی و کره بادام‌زمینی، آجیل‌های بوداده، میوه‌هایی مانند خربزه، طالبی، خانواده توت‌ها و کیوی.
آسم و توصیه‌های داخل منزل
مهم‌ترین توصیه، عدم استفاده از سیگار و قلیان توسط بیمار و اطرافیان است چون دود دخانیات حتی باعث می‌شود خطر ابتلا به آسم در کودکان چندین برابر افزایش یابد. بهتر است حیوانات خانگی مثل گربه و سگ در داخل منزل نگهداری نشوند. اگر سوسک خانگی در منزل وجود دارد، با سمپاشی مناسب به از بین‌بردن آنها اقدام شود. در سرویس‌های بهداشتی و حمام اگر نشت آب وجود دارد، رطوبت آن سبب رشد قارچ و کپک می‌شود. بنابراین به رفع آن پرداخته شود. مراقب باشید خاک گلدان‌های داخل منزل به علت آبیاری زیاد به کپک آلوده نشود و در اقلیم‌های مرطوب مثل مناطق ساحلی شمال و جنوب کشورمان جانداری ذره‌بینی به نام مایت در تشک و بالش و ملحفه رشد می‌کند که باید با رعایت اصول بهداشتی و استفاده از اتوبخار یا شست‌وشو با آب 60درجه به حذف آنها اقدام کرد. گردگیری خانه حتما با یک دستمال نم‌دار و توسط افرادی غیر از فرد مبتلا انجام شود و اگر امکان خرید جاروبرقی و تصفیه‌کننده‌ هوای مجهز به فیلترهای HEPA را دارید، از این امر دریغ نفرمایید. داخل منزل حتی‌الامکان از افشانه‌های حشره‌کش، خوشبوکننده، بوگیر، سفیدکننده، جرم‌گیر، پودرهای لباسشویی آنزیم‌دار، براق‌کننده‌ها و عود و اسپند استفاده نکرده یا مصرف آنها را محدود کنید. در فصول سرد از شومینه استفاده نکنید.
آسم و توصیه‌های خارج منزل
در روزهایی که در شهرهای بزرگ و پرترافیک، آلودگی هوا گزارش می‌شود حتی‌المقدور از منزل خارج نشوید و حداقل فعالیت‌های جسمی مثل ورزش را داشته باشید. گرده‌افشانی گیاهان و پولن آنها نقش مهمی در تشدید علایم برخی بیماران دارد. بنابراین از زمان طلوع آفتاب تا ساعت 9 صبح و چند ساعت اول بعد از تاریکی هوا که حداکثر گرده‌افشانی رخ می‌دهد، در صورت امکان در فضای باز تردد نکنید. در آقایانی که موهای بلند دارند، کوتاه‌کردن موها و عدم استفاده از ژل و دوش‌گرفتن بلافاصله بعد از بازگشت به منزل سبب می‌شود آلرژن‌هایی که روی موها نشسته‌اند، پاک شوند و اگر امکان یک دوش سریع (با توجه خاص به محدودیت منابع آب در کشورمان) وجود نداشت، شست‌وشوی صورت و چشم خود را فراموش نکنید.
در پایان یادآوری این نکته را ضروری می‌دانم که در «روز جهانی آسم» هیچ‌کدام از 300میلیون انسان مبتلا به آسم که حتما یکی از آنها در همسایگی، محل کار یا تحصیل ما یا حتی در منزل خود ما اقامت دارد به مناسبت این روز نیاز به حس ترحم یا حتی همدردی ما ندارد و می‌داند که با درمان‌های در دسترس، بیماری او به‌راحتی قابل کنترل است و می‌تواند همه مسوولیت‌های عادی زندگی را به دوش بکشد، در تحصیل و اشتغال موفق باشد و در مورد خانم‌ها دوره بارداری و زایمان کاملا طبیعی و بدون خطر را سپری کند، اما اگر از آنها پرسیده شود به مناسبت این روز چه انتظاری از مردم و مسوولان دارید، حتما حرف‌های بسیاری در مورد سیگارکشیدن همکار و همسایه و همشهری خود دارند و حتما از رنجی خواهند گفت که آلودگی هوا و بنزین و گازوییل غیراستاندارد و خودروهای فرسوده و هزینه دارو و درمان بر آنها تحمیل می‌کند.(روزبه نقشین - فوق‌تخصص ریه دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران/شرق)