زمین را باید شست

شناخت انواع آلودگی‌ها و تاثیر هر کدام بر حیات جانداران به منظور کاهش اثرات سوء آنها، اهمیت بسیاری دارد و انسان به عنوان اصلی‌ترین آلوده‌کننده طبیعت می‌تواند نقش بسزایی در جلوگیری از ایجاد آلودگی‌ها و همچنین کاهش آنها برای حفاظت از محیط زیست و ساکنان آن ایفا کند.

شرایط موجود از نظر وجود انواع آلودگی‌ها و تاثیر آن بر جانداران بویژه حیات وحش، نیاز به استفاده از تجربیات گذشته، پژوهش‌های روز دنیا و به کارگیری فناوری‌های جدید برای محدودکردن منابع آلوده کننده و جلوگیری از مصرف بیش از حد آلاینده‌ها را دو چندان می‌کند. در این مقاله به طور مختصر به بررسی اثرات انواع آلودگی روی موجودات زنده می‌پردازیم.

آلودگی‌های نفتی و شیمیایی

پرهای پرندگان به صورت لایه‌ای عایق، از بدن و پوست آنها در برابر عناصر مختلف آب حفاظت می‌کند. هنگامی که آب‌ بر اثر مواد نفتی آلوده می‌شود، پر پرندگان را می‌پوشاند و موجب چسبیدن پرها به یکدیگر می‌شود. در نتیجه پرها خاصیت عایقی خود را از دست می‌دهند و بر اثر آن پوست پرندگان در معرض خطر انواع آلودگی‌ها و مسمومیت‌ها قرار می‌گیرد. در بعضی موارد نیز پرندگان هنگامی که طبق عادت پرهایشان را تمیز می‌کنند، مواد نفتی را می‌بلعند که در نتیجه موجب بیماری یا مرگ آنها بر اثر مسمومیت به این مواد می‌شود.

یکی از دلایل به گل نشستن پستانداران دریایی نیز آلودگی‌های نفتی و شیمیایی شناخته شده است. این آلودگی‌ها ویژگی اکولوکیشن (سیستم تعیین مکان به وسیله صوت) در پستانداران دریایی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بر اثر آلودگی آب‌ حیواناتی مانند دلفین مسیر خود را گم می‌کنند و در سواحل دریاها به گل می‌نشینند و در بسیاری از موارد بر اثر جراحت برخورد با صخره‌ها یا کم آبی از بین می‌روند.

سموم آلی کلره که در کشاورزی و صنایع استفاده می‌شود، در بافت چربی موجودات زنده ذخیره می‌شود و در طول زنجیره غذایی تجمع پیدا می‌کند. به طوری که در موجودات بالای زنجیره غذایی مانند پستانداران بزرگ، تراکم سم در بدن بیشتر می‌شود و در نتیجه جانوران نسبت به عوامل عفونت‌زا سریع‌تر واکنش نشان می‌دهند.

سموم آلی کلره روی غدد داخلی نیز تاثیر می‌گذارند و موجب توقف در ساخت هورمون‌ها، تجزیه هورمون‌های ساخته‌شده، تغییر در ساختمان هورمون و... می‌شوند. این اختلالات خود عامل بروز کاهش باروری، تغییر در رفتار جنسی یا تغییر در اندام‌های تناسلی، بی‌نظمی و نبود موفقیت در مراحل تولید مثلی و... هستند.

آلودگی‌های شیمیایی در جوندگان نیز موجب کاهش سلول جنسی نر، کاهش وزن بیضه و کاهش تولیدمثل و... می‌شود. به عنوان مثال بروز انواع سرطان و کاهش سلول جنسی نر حتی تا سه نسل بعد، همانند نسل اول در موش‌ها مشاهده می‌شود.

همچنین در گونه‌هایی مانند شیر دریایی و فک خزری، اختلال در تولیدمثل، سقط جنین و جنین زودرس گزارش شده است.

آلودگی هوا

دود و گازهای سمی موجب کاهش کیفیت هوا می‌شود و در نتیجه اثرات مخربی روی جانوران خواهد گذاشت. به عنوان مثال نرخ بالای تنفس در پرندگان موجب افزایش حساسیت آنها به آلاینده‌های هوا و در نتیجه کاهش سلامت آنها می‌شود.

انباشت زباله

تجمع زباله اثرات مهمی بر جانوران خواهد گذاشت. به عنوان مثال بطری‌هایی که دور ریخته شده و در محل عبور جانوران مانند کنار جاده‌ها انباشته می‌شود، خطر جدی برای جانورانی مانند حشره‌خورها، گوزن‌ها و خرس‌ها به شمار می‌آید که موجب مسمومیت یا خفگی آنها می‌شود.

آلودگی صوتی

آلودگی صوتی، جانوران را نیز مانند انسان‌ها آزار می‌دهد. به عنوان مثال پرندگان از طریق آواز و صدا جفت خود را جذب می‌کنند یا هنگام خطر، پرندگان دیگر را آگاه می‌کنند، اما صدای پرندگان در آلودگی صوتی محیط محو می‌شود و در نتیجه آنها امکان برقراری ارتباطات را از دست می‌دهند.

یا در دوزیستان مانند گونه‌ای از وزغ، آلودگی صوتی موجب اختلال در زمان زادآوری آنها می‌شود. این وزغ هنگامی که در اوایل فصل تابستان صدای رعد و برق را می‌شنود از شرایط مطلوب زیستگاه برای زادآوری و تخم‌ریزی آگاه می‌شود، و در نتیجه برای زادآوری از لانه خود خارج می‌شود. ولی اگر صدای تردد ماشین‌ها با صدای رعد و برق اشتباه گرفته شود، این جاندار در زمانی نامناسب زادآوری خواهد کرد و در نتیجه به جمعیت آن آسیب‌های غیرقابل جبران خواهد رسید.

آلودگی آب

فاضلاب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی، سموم و آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و... درون آب‌ها تهدیدی جدی برای ماهی‌ها و پرندگان آبزی و کنار آبزی به شمار می‌آیند. سموم مصرفی در کشاورزی یا صنعت همراه با روان آب‌ها وارد اکوسیستم آبی شده و با افزایش غلظت سموم وارد شده به آب‌ها، مرگ و میر آبزیان را به همراه خواهد داشت. آلودگی‌ها از طریق کاهش نفوذ نور، کاهش اکسیژن محلول در آب و همچنین افزایش سطح نیترات و فسفات در آب که موجب رشد بیش از حد جلبک‌ها می‌شود که خود یکی از عوامل کاهش نفوذ نور است، مرگ ماهی‌ها یا مهاجرت موجوداتی که از ماهی‌ها تغذیه می‌کنند را به دنبال خواهد داشت که به برهم خوردن تعادل طبیعی می‌انجامد. استفاده نامناسب انسان از محیط زیست، تخریب پوشش گیاهی را به دنبال دارد. به این ترتیب خاک فرسایش پیدا می‌کند و آب منطقه گل‌آلود می‌شود. گل آلودگی آب، باعث مرگ و میر آبزیان کوچک (به عنوان غذای ماهیان بزرگ)، مسدودشدن مسیر تنفسی ماهیان و نابودی تخم آنها ـ بخصوص قزل‌آلا که شاخص آب‌های پاک است ـ می‌شود./ ضمیمه سیب

شادی توکلی مهر/ کارشناس ارشد برنامه‌ریزی، مدیریت و آموزش محیط زیست