نسخه نسوان ناکام؛ رنج پنهان زنان در سایه تاریخ

به بندر کنگان می‌رویم؛ شهری که باد در کوچه‌هایش بوی دریا می‌آورد، نازخاتون هوشمند سال‌هاست در جست‌وجوی صدای زنان خاموش جنوب است؛ زنانی که سهم‌شان از تاریخ، اغلب در سکوت روایت شده است. او با نمایش تازه‌اش، «نسخه نسوان ناکام»، کوشیده است این صداها را از دل فراموشی بیرون بکشد و بر صحنه بنشاند. نمایشی که به قلم رضا مختارزاده نوشته شده و توسط گروه نمایش «چهار صندوق» اجرا می‌شود؛ گروهی که در ده سال گذشته پیوسته در پی روایت زندگی مردم جنوب از زاویه‌هایی تازه بوده است.

هوشمند از سال ۱۳۸۲ پا به دنیای تئاتر گذاشت. نخستین تجربه‌اش، بازی در نمایش دو گاو آسمان به کارگردانی موسی درویشی بود. سپس در آثاری چون تاریخ مستطاب آشپزی (رضا مختارزاده)، گاهی به دست‌هایم نگاه کن مادر (قحطبه فخرایی) و خاطرات غیرقابل استناد و مصیبت‌های خانواده‌ی حسن صمصامی (رضا مختارزاده) ایفای نقش کرد؛ آثاری که هر یک تصویری از جامعه‌ی جنوب را با زبانی صمیمی و بومی بر صحنه می‌آوردند. از سال ۱۳۹۶، مسیر تازه‌ای آغاز کرد و در بیشتر آثار گروه چهارصندوق ــ از جمله بانوی دریایی، فقط مکنارمو باز کردم کمی موهامو ببینه و خانه‌ی بدریا آل‌بویه ــ به عنوان دستیار و مشاور کارگردان حضور داشت. هر سه اثر در جشنواره‌های استانی درخشیدند و نام او را به عنوان یکی از چهره‌های پیگیر و مؤثر تئاتر جنوب مطرح کردند.

«نسخه نسوان ناکام» در ادامه‌ی همین مسیر ساخته شده است؛ نمایشی تاریخی‌ـ‌اجتماعی که به سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ می‌پردازد، زمانی پرآشوب در تاریخ معاصر ایران، و به‌ویژه برای زنان، دورانی از میل به تغییر و ناکامی است. روایت، بر زندگی زنانی تمرکز دارد که می‌خواستند فراتر از دیوارهای خانه، در عرصه‌های اجتماعی، آموزشی، هنری و سیاسی نقش‌آفرینی کنند، اما هر یک به نوعی ناکام ماندند. هوشمند می‌گوید هدف این اثر، بازخوانی همین ناکامی‌هاست، نه از سر تلخی، بلکه برای فهمیدن آنچه بر سر آرزوهای آنان آمد.

به باور او، یکی از ویژگی‌های تئاتر گروه چهارصندوق در دهه‌ی گذشته، همین بازآفرینی زندگی مردم جنوب از درون تجربه‌های شخصی و جمعی بوده است؛ اینکه چگونه می‌توان روایت‌هایی به‌ظاهر کوچک را به پرسش‌هایی بزرگ درباره‌ی جامعه و تاریخ پیوند داد. او می‌گوید: «در هر نمایش ما تلاش کردیم زندگی مردم را از زاویه‌ای انسانی نشان دهیم؛ زن، مرد، دریا، فقر یا آرزو، همه بخشی از همین واقعیت‌اند.»

با وجود این دستاوردها، نازخاتون هوشمند از وضعیت تئاتر استانی گله‌مند است. او جشنواره‌ی تئاتر استانی را «ویترین هر استان» می‌داند، اما معتقد است که بسیاری از گروه‌ها پس از درخشش در این مرحله، فرصت حضور در جشنواره‌ی فجر را پیدا نمی‌کنند. به گفته‌ی او، «در سال‌های گذشته نوعی رانت و انتخاب‌های غیرشفاف وجود داشته که باعث شده آثار ارزشمند استانی دیده نشوند. در نتیجه، بخش بزرگی از ظرفیت واقعی تئاتر کشور در سایه مانده است.»

مشکلات به همین‌جا ختم نمی‌شود. هوشمند از شرایط دشوار پساکرونا می‌گوید؛ از سالن‌هایی که دیگر پر نمی‌شوند، و از تماشاگرانی که دل به شبکه‌های اجتماعی سپرده‌اند. «بعد از کرونا، استقبال مردم از تئاتر افت محسوسی داشته. بخشی از این مسئله به تغییر عادت‌های فرهنگی مردم برمی‌گردد. تماشاگر امروز راحت‌تر است که روی تلفن همراهش فیلم ببیند تا اینکه برای دیدن تئاتر به سالن بیاید. این برای ما نگران‌کننده است.»

با این حال، او و گروهش تسلیم نمی‌شوند. باور دارند که تنها راه زنده نگه داشتن تئاتر، تولید مستمر آثار فاخراست. به گفته‌ی او، برای به صحنه آوردن یک اثر جدی در شرایط فعلی، دست‌کم دو سال زمان لازم است. بزرگ‌ترین مانع، مشکلات اقتصادی است؛ هزینه‌های سنگین اجرا، دستمزد عوامل، و کمبود حمایت نهادهای فرهنگی. پس از آن، کمبود بازیگر آموزش‌دیده و متون نمایشی مناسب، چالش دیگری است که راه را دشوارتر می‌کند.

هوشمند اما همچنان با امید سخن می‌گوید. او معتقد است تئاتر جنوب زنده است، چون بر بستر زندگی واقعی مردم بنا شده. هرچند سختی‌ها زیاد است، اما هنوز اشتیاقی در دل جوان‌ها برای خلق وجود دارد. او می‌گوید: «تئاتر برای ما تنها یک هنر نیست، شیوه‌ی زیستن است. حتی اگر دیده نشویم، باز هم باید روایت کنیم. چون اگر ما نگوییم، چه کسی داستان زنان این خاک را خواهد گفت؟»

در پایان، وقتی از او درباره‌ی آینده می‌پرسم، لبخند می‌زند و می‌گوید هنوز کارهای ناتمامی دارد؛ نسخه‌های دیگری از «نسوان» که باید نوشته شوند تا هر زن ناکام جنوب، در جایی از صحنه‌ی جهان، بالاخره دیده شود.