به وقت مدیریت آب

حالا حدود ۳۰ سال از آن روزها می‌گذرد و اوضاع و احوال نشان می‌دهد اکثر استان‌های کشور با بحران کم‌آبی روبه‌رو شده‌اند. اگر در این مدت کاری انجام نشده، نمی‌توان تنها نشست و حسرت آن را خورد. امروز باید با بهینه‌سازی مصرف آب، نه‌تنها در حفظ منابع موجود کوشا بود، بلکه با بهره‌گیری از سیستم‌های رایج در کشورهای پیشرفته، به افزایش تولید نیز اندیشید.
سال قبل و درست در چنین روزهایی با این‌که بارش‌های خوب بهاری مخزن بیشتر سدها را پرآب کرده و استان‌های زیادی از حالت بحران آبی خارج شده بودند، بازهم اعلام شد خراسان‌شمالی، البرز، گیلان، چهارمحال‌وبختیاری، فارس، بوشهر، زنجان، سمنان، خراسان‌رضوی، تهران و قزوین شرایط سختی از نظر منابع آبی دارند. این خبر می‌توانست بیانگر شرایط شکننده بسیاری از مناطق ایران باشد تا مسئولان برای آینده برنامه‌ریزی کنند؛ اتفاقی که هرگز رخ نداد و حالا بحران تمام ایران را فراگرفته‌است.
مازندران، که همواره به‌عنوان یکی از مناطق پرآب فلات ایران شناخته می‌شود، چندین سال است با تنش‌های آبی مواجه است. این استان از سال ۱۴۰۰ و پس از دو سال بارش‌های مطلوب، مجددا در شرایط خشکسالی شدید قرار گرفت. به‌طوری‌که به‌ گفته مسئولان و کارشناسان، سال آبی پشت‌سر‌گذاشته‌شده یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی مازندران در ۱۰ سال اخیر بود. مهم‌ترین دلیل بروز این وضعیت نیز کاهش بارندگی‌ها و پیرو آن کم‌شدن حجم آب رود‌های مازندران است. به این موضوع باید افزایش دمای هوا در زمستان و بهار، و ذوب‌شدن زودهنگام برف ارتفاعات که تامین‌کننده منابع آب استان هستند را هم بیفزاییم.
   

ایران، شدیدترین تنش آبی
موسسه بین‌المللی «استاتیستا» در پیش‌بینی وضعیت آینده آبی کشور عنوان کرده ایران تا سال‌۲۰۵۰ در شمار کشورهای با شدیدترین تنش‌های آبی و بحران آب قرار می‌گیرد. در بررسی این موسسه، کشورها براساس وضعیت آبی به چهار گروه، از شدیدترین تا کم‌خطرترین تنش‌آبی تقسیم‌بندی شده‌اند و ایران نیز در گروه کشورهایی قرار گرفته است که بدترین حالت را به خود اختصاص داده‌اند. سال‌هاست که در ایران اعلام می‌شود کشاورزی آب را می‌بلعد و ادامه این روند فاجعه‌ای بزرگ به همراه دارد، اما در عمل هیچ اقدامی در جهت مدیریت این اوضاع صورت نگرفته است. دکتر رضا نقیلو، کارشناس کشاورزی می‌گوید: «با نگاهی به سیستم کشاورزی کشورها، می‌توان به میزان توسعه‌یافتگی آنها پی برد. زمانی که کشاورزی سنتی و مدرن را هم مقایسه کنیم، وضعیت بحران آب و سطح مدیریت کلان کشور مشخص می‌شود و نشان می‌دهد کشور در چه وضعیتی قرار دارد.»  او به میزان مصرف آب در کشاورزی ایران اشاره کرده و ادامه می‌دهد: «از مقایسه میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه می‌توان نتیجه گرفت که کشورهای پیشرفته حدود ۳۰درصد منابع آب خود را صرف کشاورزی می‌کنند، درحالی‌که در کشوری مانند ایران، تا ۸۷ درصد آب در این حوزه مصرف می‌شود، یا بهتر است بگوییم هدر می‌رود.»
نقیلو معتقد است رقم ۸۷ درصد میزان متوسط مصرف در بخش کشاورزی است. استان‌هایی که بیشترین وابستگی را به آب‌های زیرزمینی دارند عبارتند از: کرمان، یزد، البرز، خراسان‌جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان‌رضوی و فارس. به ترتیب، سهم برداشت آب از منابع زیرزمینی در این استان‌ها به شرح زیر است: کرمان ۹۳درصد، یزد ۹۱درصد، البرز ۸۹درصد، خراسان‌جنوبی ۸۹درصد، هرمزگان ۸۸درصد، همدان ۸۷درصد، خراسان‌رضوی ۸۴درصد و فارس ۸۰ درصد. درواقع در این استان‌ها بیش از ۸۰درصد از آب‌مصرفی سالانه از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود و این اتفاق نقش ویرانگری در وضعیت آبی آنها داشته و خواهد داشت.
   

چاره کار؛ سیستم‌های هوشمند
آمار و گزارش‌ها نشان می‌دهند که بحران آب، جهانی است و گریبا‌ن بخش‌های مختلفی ازجمله کشاورزی را گرفته است. درحالی‌که هنوز هم بسیاری از کشاورزان در کشورهای توسعه‌نیافته برای آبیاری محصولات خود به آب چاه‌ها و منابع زیرزمینی متکی هستند، مصرف بی‌رویه آب و اثرات زیست‌محیطی حاصل از هدررفت آن، یکی از مشکلات بزرگ این صنعت محسوب می‌شود.  چند دهه است که مشخص شده هدررفت آب علاوه‌بر کاهش منابع آبی، فرسایش خاک، فرونشست زمین، آسیب به محصول با آبیاری بیش از حد و تحمیل هزینه‌های غیرضروری به کشاورزان را به همراه دارد. بااین‌اوصاف چاره کار خیلی سخت نیست و به گفته کارشناسان با بهینه‌سازی مصرف آب، نه‌تنها در حفظ یکی از باارزش‌ترین منابع طبیعی گام برداشته می‌شود، بلکه می‌توان دنیای بهتری خلق و محصولات سالم‌تری تولید و مصرف کرد.

رها مثل زراعت
محمدامین سرابی، استاد دانشگاه با تاکید بر این‌که با توجه به محدودیت منابع آبی و تغییرات اقلیمی، کشاورزان باید به‌دنبال روش‌های کاهش مصرف آب در کشاورزی باشند، می‌گوید: «سال‌هاست دولت‌ها کشاورزی را رها کرده‌اند و هرچه می‌گویند فقط در حد حرف است. ما باید بدانیم اگر برای چند قرن آینده هم آب داشته باشیم باز باید سیستم کشت و زرع را تغییر داده و از حالت سنتی خارج شویم.»
وی ادامه می‌دهد: «استفاده از تجهیزات آبیاری کارآمدتر، اطمینان از عملکرد صحیح تجهیزات، مدیریت و برنامه‌ریزی مؤثرتر منابع آب و استفاده از تکنیک‌هایی مانند آبیاری قطره‌ای، آبیاری هوشمند، انتخاب گیاهان مقاوم به خشکی و بهبود مدیریت خاک می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا با مصرف بهینه آب در حفظ منابع آبی سهیم باشند.» سرابی تصریح می‌کند: «آنچه مسلم است این‌که در سیستم‌های سنتی آبیاری نظیر آبیاری غرقابی، هدررفت و مصرف آب بسیار زیاد است. برای صرفه‌جویی در مصرف آب بهتر است از سیستم‌هایی استفاده شود که با حداقل میزان تبخیر، بیشترین راندمان آبیاری را دارند. الان کشاورز نمی‌داند برنامه‌های آبیاری را می‌توان طوری تنظیم کرد که فقط در صورت لزوم این امکان فراهم شود. امروز در کشورهای پیشرفته سیستم‌های آبیاری هوشمندی وجود دارد که برای تنظیم شبکه‌های آبیاری و پاسخگویی به میزان بارش، رطوبت در خاک و ... کمک‌حال کشاورزان است.»