چالش‌های بودجه آموزش عالی در گفت‌وگوی «جام‌جم»با مدیر گروه آموزش‌عالی مرکز پژوهش‌های مجلس
بودجه پژوهش و توسعه در گلوی هزینه‌های جاری
در سال‌های اخیر، دانشگاه‌های کشور به‌طور دائمی از وضعیت بودجه خود ناراضی بوده‌اند و این نارضایتی را در زمان‌های مختلف و به‌ویژه فصل بودجه‌ریزی اعلام کرده‌اند.
با وجود این‌که توسعه علم و فناوری موردتاکید دولت‌های مختلف بوده اما درعمل و درزمان اختصاص بودجه به فصل علم و فناوری، نه تنها آنچه انتظار دانشگاه‌ها بوده، برآورده نشده،بلکه به گفته حسین سیمایی‌صراف،وزیر علوم،تحقیقات و فناوری تمام بودجه آموزش عالی ایران از‌جمله بودجه‌های ستاد ودانشگاه‌ها حتی کمتر ازبودجه یک دانشگاه برتر دردنیاست.حالا آن‌طور که مدیرگروه آموزش‌عالی مرکزپژوهش‌های مجلس به جام‌جم می‌گوید،۹۰درصد ازاعتبارات دانشگاه‌هاصرف هزینه‌هایی مثل حقوق و دستمزد و امور تغذیه دانشجویان و...می‌شود وهزینه‌ای به امورفرهنگی،فناوری ودیگر امورتوسعه‌ای دانشگاه‌ها نمی‌رسد!
آموزش عالی یکی ازارکان کلیدی توسعه هرجامعه به‌شمارمی‌رود.دردنیای امروز،بودجه آموزش عالی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای ارزیابی کیفیت وتوانمندی‌های سیستم آموزشی کشورهابه‌حساب می‌آید؛ بودجه‌ای که برای آموزش عالی تخصیص می‌یابد، علاوه بر این‌که تأثیر مستقیمی برکیفیت آموزش وپژوهش‌های علمی دارد، برتوانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز اثرگذار است.
نگاهی به بودجه دانشگاه‌ها در چند سال اخیر
در سال‌های اخیر، بودجه تخصیص‌یافته به آموزش عالی همواره با توجه به وضعیت اقتصادی کشور تحت‌تأثیر قرار گرفته است. با وجود رشد نسبی در برخی سال‌ها، به‌ویژه در بودجه‌های اولیه هرسال، این رشد همیشه متناسب با نیازهای واقعی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی نبوده است. تخصیص‌های بودجه‌ای در بیشتر موارد با افزایش هزینه‌های جاری (مانند حقوق و مزایای کارکنان و استادان) مواجه بوده و به‌طور عمده در بخش‌های عمرانی یا پژوهشی تغییرات چشمگیر نداشته است. در سال ۱۴۰۱، بودجه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی ایران به‌طورکلی حدود ۲۷هزارمیلیارد تومان اعلام شد.این رقم شامل بودجه جاری، بودجه پروژه‌های تحقیقاتی و طرح‌های توسعه‌ای دانشگاه‌ها بود. دراین سال، دانشگاه‌ها تحت فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها ومشکلات اقتصادی کشورقرارداشتند وبه همین دلیل تخصیص منابع به‌طور محدودتر انجام شد. در سال ۱۴۰۲، بودجه تخصیص یافته حدود ۳۰هزارمیلیاردتومان بودکه نسبت به سال گذشته افزایش یافته بود؛البته این افزایش به‌دلیل رشد هزینه‌های جاری، نیاز به بهبود زیرساخت‌ها و همچنین طرح‌های جدید پژوهشی و توسعه‌ای بود. امسال نیز که بودجه در مرحله برآورد برای سال ۱۴۰۳است،پیش‌بینی می‌شودکه بودجه دانشگاه‌هابه بیش از ۳۵ هزارمیلیاردتومان برسد.این رقم در مقایسه با سال‌های گذشته رشد قابل‌توجهی داشته، اما همچنان مشکلات مالی و کسری بودجه در سیستم آموزش عالی کشور وجود دارد.
چرخه بودجه و رتبه‌بندی‌های جهانی
بودجه دانشگاه‌ها به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در تعیین رتبه بین‌المللی آنها شناخته می‌شود؛ چراکه هرچه یک دانشگاه منابع مالی بیشتری داشته باشد، می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مثل جذب اساتید برجسته، بهبود زیرساخت‌ها و ارتقای امکانات تحقیقاتی سرمایه‌گذاری کند.این‌موضوع نه تنهاکیفیت آموزش‌وپژوهش راافزایش می‌دهد،بلکه باعث می‌شوددانشگاه بتواند در رتبه‌بندی‌های جهانی بهتر دیده شود. بنابراین ارتباط بین بودجه و رتبه‌بندی‌ها به نوعی یک چرخه است که هر دو طرف تأثیر متقابل بر‌هم دارند. به‌رغم اهمیت این موضوع متاسفانه در این چند سال اخیر مسئولان دانشگاه‌ها در زمان‌های متعدد نسبت به بودجه خود ابراز نارضایتی و اعلام کرده‌اند که بخش عمده‌ای از بودجه آنها صرف حقوق و دستمزد و در نهایت نگهداری از تجهیزات و ساختمان‌ها می‌شود و عدم رشد مقرر در بودجه، موجب می‌شود که بسیاری از طرح‌های تحقیقاتی نتوانند به ثمر برسند و در نهایت پروژه با تاخیرهای متعددی روبه‌رو می‌شود. نمود این مسأله را با نگاهی به افت جایگاه علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها می‌توان به‌وضوح مشاهده کرد. مثلا دانشگاه علوم پزشکی ایران درسال۲۰۲۰در رده۳۰۰ تا ۴۰۰ بهترین دانشگاه‌های جهان قرار داشت، اما اکنون در رتبه ۴۰۰ تا ۵۰۰ قرار گرفته است یا دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف که چهار سال پیش در رده ۵۰۰ تا ۶۰۰ بهترین‌های جهان قرار داشتند، امسال درردیف۷۰۰ تا ۱۰۰۰ قرار گرفته‌اند.
۹۰ درصد از اعتبارات دانشگاه‌ها صرف هزینه‌های جاری می‌شود
حسین نصیری، مدیر گروه آموزش عالی مرکزپژوهش‌های مجلس درگفت‌وگو باجام‌جم با آسیب‌شناسی معضلات بودجه‌ای آموزش عالی می‌گوید: در مورد بودجه آموزش عالی یکسری واقعیت‌ها وجود دارد. یکی از واقعیت‌ها این است که ۹۰ درصد از اعتبارات دانشگاه‌ها صرف هزینه‌های اجتناب‌ناپذیر مثل حقوق و دستمزد وامور تغذیه دانشجویان و...شده که همین امر باعث می‌شود تا هزینه‌ای به امورفرهنگی، فناوری و دیگر امور توسعه‌ای دانشگاه‌ها نرسد. وی می‌افزاید: علاوه بر آن، میانگین هزینه تغذیه دانشجویان درسبد منابع دانشگاه‌هانیز۱۷درصداست که خودیک عامل دست‌و‌پا‌گیر درنظام بودجه‌ریزی دانشگاه‌هاست و باعث می‌شود به امور پژوهشی، فناوری و توسعه‌ای نرسند، بنابراین رؤسای دانشگاه‌ها به‌جای این‌که عمده فکرشان به توسعه علم و پژوهش، حوزه‌های نوظهور باشد باید به فکر تامین مایحتاج و امور جاری باشد.
مرجعیت علمی در گروه ناپایداری منابع
نصیری با بیان این‌که دراسناد بالادستی وسند برنامه هفتم تاکید شده که ایران باید تاچند سال آینده بتواند به مرجعیت علمی برسد، می‌گوید: لازمه مرجعیت در حوزه علم، تولید مداوم کیفیت است که این خود متأثر از یک حمایت پایدار است. اما متاسفانه نظام بودجه‌ریزی دانشگاه‌های ما متأثر از شرایط اقتصادی بالا و پایین می‌شود و یک روال مستمر ندارد، بنابراین این وضعیت باعث ناپایداری در اعتبارات دانشگاه‌ها شده و اساسا تولید به معنای با‌کیفیت اتفاق نمی‌افتد و به‌شدت بر کارکرد دانشگاه‌ها اثر گذاشته است؛ چراکه جذب نخبه و اساتید خوب، تجهیزات جدید، فعالیت‌های بین‌المللی و...همه متأثر از منابع مالی پایدار است و وقتی اینها را نداشته باشیم، ابزارهای ضعیف‌تری را به‌کار می‌گیریم و نمی‌توانیم با کشورهای دیگر رقابت کنیم؛ آن هم در عصری که کشورها منابع بسیاری را صرف هوش مصنوعی و زیرساخت‌های آن می‌کنند اما متاسفانه ما نمی‌توانیم تا این حد منابع را به این حوزه تخصیص دهیم که این خود مسائلی را ایجاد کرده است. مدیر گروه آموزش عالی مرکز پژوهش‌های مجلس با بیان این‌که با این وضعیت جهش در نظام آموزش عالی و خیزش جدید علمی بنابر تاکید رهبری، خیلی بعید یا سخت است، می‌گوید: ما باید به سمت پایداری منابع و اعتبارات آموزش عالی حرکت کنیم یا منابع پایداری را برای این حوزه در‌نظر بگیریم که کمتر از اتفاقات سیاسی و اجتماعی تأثیر گیرد.
چالش‌های بودجه‌ای در دانشگاه‌ها
نصیری درخصوص ردیف اعتبارات بودجه جدید آموزش عالی بیان می‌کند: در حال حاضر با توجه به تغییری که در نظام بودجه‌ریزی صورت گرفته، تبصره‌ها ابتدا تصویب و ابلاغ می‌شوند و در ادامه جداول و ردیف‌ها می‌آیند، بنابراین نمی‌توان اکنون در مورد اعداد صحبت کرد اما یک پیام خوب که در گزارش‌ها به آن رسیدیم، این بود که تخصیص بودجه دانشگاه‌ها و مجموعه‌هایی مثل صندوق رفاه و پارک‌ها تخصیص خوبی بوده و بعد از گذشت هفت ماه از سال، تخصیصات با میانگین ۵۰ درصد همراه بوده که نکته مثبتی در بودجه‌ریزی سال گذشته بوده است. وی همچنین درخصوص نقش دانشگاه‌ها در افزایش درآمدهای اختصاصی خود می‌گوید: فارغ از نقش دولت در تامین بودجه، درآمدهای اختصاصی دانشگاه‌های ما در سبد کلی منابع‌شان متاسفانه هنوز بسیار کم است؛ درحالی‌که انتظار می‌رود این دانشگاه‌ها درآمدهای اختصاصی خود را از راه‌هایی مثل قراردادهای پژوهشی،جذب دانشجویان خارجی،برگزاری دوره‌های آموزشی و...افزایش دهنداماجز تعدادی محدود، بقیه وضعیت مناسبی در این زمینه ندارند. چالش دیگر عدم تناسب بودجه دولت با هزینه‌های آموزش عالی، بحث آمایش آموزش عالی است، چراکه وقتی یک پهنه بزرگی در آموزش عالی وجود دارد، هرچه هم پول تزریق شود، تغییری در وضعیت آن ایجاد نمی‌شود. بنابراین ما باید بتوانیم یک کنترلی بر این پهنه داشته باشیم تا ظرفیت رشته‌ها و گروه‌های علمی را به شکل متناسب و نه به شکل بی‌رویه توسعه دهیم تا منابع دولت هم به هدر نرود. علاوه بر آن، یکی از مسائل دیگر بودجه‌های دانشگاه‌ها این است که ما نتوانسته‌ایم منابعی که در اختیار دولت است براساس اولویت‌ها و عدالت اجتماعی توزیع کنیم و این در ساختار بودجه‌ریزی دانشگاه‌های ما یک مسأله جدی است که البته ناشی از ساختار کلی بودجه‌ریزی در کشور است.
آموزش عالی یکی ازارکان کلیدی توسعه هرجامعه به‌شمارمی‌رود.دردنیای امروز،بودجه آموزش عالی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای ارزیابی کیفیت وتوانمندی‌های سیستم آموزشی کشورهابه‌حساب می‌آید؛ بودجه‌ای که برای آموزش عالی تخصیص می‌یابد، علاوه بر این‌که تأثیر مستقیمی برکیفیت آموزش وپژوهش‌های علمی دارد، برتوانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز اثرگذار است.
نگاهی به بودجه دانشگاه‌ها در چند سال اخیر
در سال‌های اخیر، بودجه تخصیص‌یافته به آموزش عالی همواره با توجه به وضعیت اقتصادی کشور تحت‌تأثیر قرار گرفته است. با وجود رشد نسبی در برخی سال‌ها، به‌ویژه در بودجه‌های اولیه هرسال، این رشد همیشه متناسب با نیازهای واقعی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی نبوده است. تخصیص‌های بودجه‌ای در بیشتر موارد با افزایش هزینه‌های جاری (مانند حقوق و مزایای کارکنان و استادان) مواجه بوده و به‌طور عمده در بخش‌های عمرانی یا پژوهشی تغییرات چشمگیر نداشته است. در سال ۱۴۰۱، بودجه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی ایران به‌طورکلی حدود ۲۷هزارمیلیارد تومان اعلام شد.این رقم شامل بودجه جاری، بودجه پروژه‌های تحقیقاتی و طرح‌های توسعه‌ای دانشگاه‌ها بود. دراین سال، دانشگاه‌ها تحت فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها ومشکلات اقتصادی کشورقرارداشتند وبه همین دلیل تخصیص منابع به‌طور محدودتر انجام شد. در سال ۱۴۰۲، بودجه تخصیص یافته حدود ۳۰هزارمیلیاردتومان بودکه نسبت به سال گذشته افزایش یافته بود؛البته این افزایش به‌دلیل رشد هزینه‌های جاری، نیاز به بهبود زیرساخت‌ها و همچنین طرح‌های جدید پژوهشی و توسعه‌ای بود. امسال نیز که بودجه در مرحله برآورد برای سال ۱۴۰۳است،پیش‌بینی می‌شودکه بودجه دانشگاه‌هابه بیش از ۳۵ هزارمیلیاردتومان برسد.این رقم در مقایسه با سال‌های گذشته رشد قابل‌توجهی داشته، اما همچنان مشکلات مالی و کسری بودجه در سیستم آموزش عالی کشور وجود دارد.
چرخه بودجه و رتبه‌بندی‌های جهانی
بودجه دانشگاه‌ها به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در تعیین رتبه بین‌المللی آنها شناخته می‌شود؛ چراکه هرچه یک دانشگاه منابع مالی بیشتری داشته باشد، می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مثل جذب اساتید برجسته، بهبود زیرساخت‌ها و ارتقای امکانات تحقیقاتی سرمایه‌گذاری کند.این‌موضوع نه تنهاکیفیت آموزش‌وپژوهش راافزایش می‌دهد،بلکه باعث می‌شوددانشگاه بتواند در رتبه‌بندی‌های جهانی بهتر دیده شود. بنابراین ارتباط بین بودجه و رتبه‌بندی‌ها به نوعی یک چرخه است که هر دو طرف تأثیر متقابل بر‌هم دارند. به‌رغم اهمیت این موضوع متاسفانه در این چند سال اخیر مسئولان دانشگاه‌ها در زمان‌های متعدد نسبت به بودجه خود ابراز نارضایتی و اعلام کرده‌اند که بخش عمده‌ای از بودجه آنها صرف حقوق و دستمزد و در نهایت نگهداری از تجهیزات و ساختمان‌ها می‌شود و عدم رشد مقرر در بودجه، موجب می‌شود که بسیاری از طرح‌های تحقیقاتی نتوانند به ثمر برسند و در نهایت پروژه با تاخیرهای متعددی روبه‌رو می‌شود. نمود این مسأله را با نگاهی به افت جایگاه علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها می‌توان به‌وضوح مشاهده کرد. مثلا دانشگاه علوم پزشکی ایران درسال۲۰۲۰در رده۳۰۰ تا ۴۰۰ بهترین دانشگاه‌های جهان قرار داشت، اما اکنون در رتبه ۴۰۰ تا ۵۰۰ قرار گرفته است یا دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف که چهار سال پیش در رده ۵۰۰ تا ۶۰۰ بهترین‌های جهان قرار داشتند، امسال درردیف۷۰۰ تا ۱۰۰۰ قرار گرفته‌اند.
۹۰ درصد از اعتبارات دانشگاه‌ها صرف هزینه‌های جاری می‌شود
حسین نصیری، مدیر گروه آموزش عالی مرکزپژوهش‌های مجلس درگفت‌وگو باجام‌جم با آسیب‌شناسی معضلات بودجه‌ای آموزش عالی می‌گوید: در مورد بودجه آموزش عالی یکسری واقعیت‌ها وجود دارد. یکی از واقعیت‌ها این است که ۹۰ درصد از اعتبارات دانشگاه‌ها صرف هزینه‌های اجتناب‌ناپذیر مثل حقوق و دستمزد وامور تغذیه دانشجویان و...شده که همین امر باعث می‌شود تا هزینه‌ای به امورفرهنگی، فناوری و دیگر امور توسعه‌ای دانشگاه‌ها نرسد. وی می‌افزاید: علاوه بر آن، میانگین هزینه تغذیه دانشجویان درسبد منابع دانشگاه‌هانیز۱۷درصداست که خودیک عامل دست‌و‌پا‌گیر درنظام بودجه‌ریزی دانشگاه‌هاست و باعث می‌شود به امور پژوهشی، فناوری و توسعه‌ای نرسند، بنابراین رؤسای دانشگاه‌ها به‌جای این‌که عمده فکرشان به توسعه علم و پژوهش، حوزه‌های نوظهور باشد باید به فکر تامین مایحتاج و امور جاری باشد.
مرجعیت علمی در گروه ناپایداری منابع
نصیری با بیان این‌که دراسناد بالادستی وسند برنامه هفتم تاکید شده که ایران باید تاچند سال آینده بتواند به مرجعیت علمی برسد، می‌گوید: لازمه مرجعیت در حوزه علم، تولید مداوم کیفیت است که این خود متأثر از یک حمایت پایدار است. اما متاسفانه نظام بودجه‌ریزی دانشگاه‌های ما متأثر از شرایط اقتصادی بالا و پایین می‌شود و یک روال مستمر ندارد، بنابراین این وضعیت باعث ناپایداری در اعتبارات دانشگاه‌ها شده و اساسا تولید به معنای با‌کیفیت اتفاق نمی‌افتد و به‌شدت بر کارکرد دانشگاه‌ها اثر گذاشته است؛ چراکه جذب نخبه و اساتید خوب، تجهیزات جدید، فعالیت‌های بین‌المللی و...همه متأثر از منابع مالی پایدار است و وقتی اینها را نداشته باشیم، ابزارهای ضعیف‌تری را به‌کار می‌گیریم و نمی‌توانیم با کشورهای دیگر رقابت کنیم؛ آن هم در عصری که کشورها منابع بسیاری را صرف هوش مصنوعی و زیرساخت‌های آن می‌کنند اما متاسفانه ما نمی‌توانیم تا این حد منابع را به این حوزه تخصیص دهیم که این خود مسائلی را ایجاد کرده است. مدیر گروه آموزش عالی مرکز پژوهش‌های مجلس با بیان این‌که با این وضعیت جهش در نظام آموزش عالی و خیزش جدید علمی بنابر تاکید رهبری، خیلی بعید یا سخت است، می‌گوید: ما باید به سمت پایداری منابع و اعتبارات آموزش عالی حرکت کنیم یا منابع پایداری را برای این حوزه در‌نظر بگیریم که کمتر از اتفاقات سیاسی و اجتماعی تأثیر گیرد.
چالش‌های بودجه‌ای در دانشگاه‌ها
نصیری درخصوص ردیف اعتبارات بودجه جدید آموزش عالی بیان می‌کند: در حال حاضر با توجه به تغییری که در نظام بودجه‌ریزی صورت گرفته، تبصره‌ها ابتدا تصویب و ابلاغ می‌شوند و در ادامه جداول و ردیف‌ها می‌آیند، بنابراین نمی‌توان اکنون در مورد اعداد صحبت کرد اما یک پیام خوب که در گزارش‌ها به آن رسیدیم، این بود که تخصیص بودجه دانشگاه‌ها و مجموعه‌هایی مثل صندوق رفاه و پارک‌ها تخصیص خوبی بوده و بعد از گذشت هفت ماه از سال، تخصیصات با میانگین ۵۰ درصد همراه بوده که نکته مثبتی در بودجه‌ریزی سال گذشته بوده است. وی همچنین درخصوص نقش دانشگاه‌ها در افزایش درآمدهای اختصاصی خود می‌گوید: فارغ از نقش دولت در تامین بودجه، درآمدهای اختصاصی دانشگاه‌های ما در سبد کلی منابع‌شان متاسفانه هنوز بسیار کم است؛ درحالی‌که انتظار می‌رود این دانشگاه‌ها درآمدهای اختصاصی خود را از راه‌هایی مثل قراردادهای پژوهشی،جذب دانشجویان خارجی،برگزاری دوره‌های آموزشی و...افزایش دهنداماجز تعدادی محدود، بقیه وضعیت مناسبی در این زمینه ندارند. چالش دیگر عدم تناسب بودجه دولت با هزینه‌های آموزش عالی، بحث آمایش آموزش عالی است، چراکه وقتی یک پهنه بزرگی در آموزش عالی وجود دارد، هرچه هم پول تزریق شود، تغییری در وضعیت آن ایجاد نمی‌شود. بنابراین ما باید بتوانیم یک کنترلی بر این پهنه داشته باشیم تا ظرفیت رشته‌ها و گروه‌های علمی را به شکل متناسب و نه به شکل بی‌رویه توسعه دهیم تا منابع دولت هم به هدر نرود. علاوه بر آن، یکی از مسائل دیگر بودجه‌های دانشگاه‌ها این است که ما نتوانسته‌ایم منابعی که در اختیار دولت است براساس اولویت‌ها و عدالت اجتماعی توزیع کنیم و این در ساختار بودجه‌ریزی دانشگاه‌های ما یک مسأله جدی است که البته ناشی از ساختار کلی بودجه‌ریزی در کشور است.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
جنگ تبلیغاتی رژیم صهیونیستی و تکرار حرف‌های بدون پشتوانه
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
سناریوی رژیم صهیونیستی برای تحریک ترامپ
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
