توسعه زیست‌بوم دانش‌بنیان در ایستگاه پنجم

درطول این سال‌ها چهار معاون علمی‌و‌فناوری هدایت سکان این نهاد رابرعهده گرفته بودندوحالا با آغاز فعالیت دولت چهاردهم، دکتر حسین افشین، استاد تمام مهندسی مکانیک دانشگاه شریف به‌عنوان پنجمین معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان قرار است این نهال جوان را پربارتر کند. در این گزارش نگاهی به روند طی شده فعالیت معاونت علمی در طول این سال‌ها و اهداف مطرح شده معاون علمی‌و‌فناوری پنجم برای ادامه این مسیر داشته‌ایم. 

شاید مهم‌ترین اقدامات صورت‌گرفته دردو دوره اول معاونت علمی یعنی دوره معاونت دکترصادق واعظ‌زاده ودکتر نسرین سلطانخواه دردولت نهم و دهم را بتوان شکل‌گیری و ایجاد ماهیت مستقل برای معاونت علمی‌و‌فناوری رئیس‌جمهور دانست. این نهاد که در سال‌های ابتدایی به‌دلیل مشخص‌نبودن دقیق محدوده فعالیت‌ها و تفکیک وظایفش نسبت به سایر نهادها و وزارتخانه‌های مرتبط با حوزه علم‌و‌فناوری با انتقادهایی همراه بود، رفته‌رفته محدوده مشخصی برای فعالیت در زمینه توسعه علم‌و‌فناوری به‌عنوان حلقه رابط دانش و صنعت برای خود تعریف کرد. 

قانونی برای حمایت از مفهوم دانش‌بنیان 
از جمله مهم‌ترین اقدامات در دوره دوم معاونت علمی، تصویب قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات بود. این قانون مشتمل بر ۱۳ ماده و ۶ تبصره در تاریخ ۵ آبان ۱۳۸۹ به منظور شکل‌گیری و توسعه مفهوم دانش‌بنیان در کشور و دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان به تصویب مجلس رسید و پس از تأیید شورای نگهبان در تاریخ ۳۰ آبان ۱۳۸۹ جهت اجرا به دولت دهم ابلاغ شد. با تصویب آیین‌نامه‌های اجرایی و دستورالعمل‌های این قانون، مفهوم جدیدی به نام شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت جدی‌تری در کشور مطرح شد؛ شرکت‌هایی که عمدتا بر مبنای ایده و نوآوری پژوهشگران و نخبگان کشور در مسیر حل مشکل یا پاسخ به نیازی شکل می‌گرفتندوانگیزه جدیدی برای کارآفرینی،ایجاد اشتغال واثرگذاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و نیروهای متخصص درکشور بودند.این قانون نقش موثری در شکل‌دهی زیربنای زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور داشت و بخش عمده رشد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در طول دهه اول فعالیت‌شان مرهون حمایت‌ها و ظرفیت‌‌های درنظر گرفته شده در این قانون بوده است. کم‌کم با شتاب‌گیری رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و از سوی دیگر بزرگ‌شدن شرکت‌های دانش‌بنیانی که در سال‌های ابتدایی بیشترشان متشکل از یک هسته فناور با تعداد نفرات زیر ۱۰نفر بودند، نیازهای این زیست‌بوم هم رشد پیدا کرد و دیگر قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان به‌تنهایی از ظرفیت کافی برای ادامه رشد پرشتاب این زیست‌بوم برخوردار نبود. 
 
دوره سوم؛ شکوفایی زیست‌بوم دانش‌بنیان
دوره معاونت دکتر سورنا ستاری در دولت یازدهم، دوازدهم و سیزدهم به‌عنوان طولانی‌ترین دوره معاونت علمی‌و‌فناوری نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و رشد و تثبیت زیست‌بوم علم‌و‌فناوری در کشور داشت. در این دوره شاهد رشد گسترده شرکت‌های دانش‌بنیان به بیش از ۷۰۰۰ شرکت و نقش‌آفرینی آنها در رفع نیازهای کشور و ورود جدی به بازارهای داخلی و بین‌المللی بودیم.طی سال‌های مدیریت او، اقتصاد دانش‌بنیان با حمایت ویژه رهبر انقلاب، به گفتمانی ملی تبدیل شد و زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور توانست به انسجام و بازدهی بالایی برای پاسخگویی به نیاز‌های کشور برسد.درواقع شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلفی وارد عمل شدند و با شناسایی نیازها در هر حوزه زمینه‌ای برای پاسخ به آن نیاز پیدا کردند.در این دوره باتوجه به وضع تحریم‌ها علیه کشور، شرکت‌های دانش‌بنیان به نقطه قوتی برای حل معضلات و نیازها تبدیل شدند ودرخودکفایی کشور در حوزه‌های مختلف از جمله تجهیزات پزشکی و دارویی، صنعت نفت، مواد  برق و الکترونیک و...نقش ایفا کردند.درهمین دوران شاهد همه‌گیری کووید ــ ۱۹ در دنیا بودیم که با حضور به‌موقع دانش‌بنیان‌ها در عرصه عمل، کشور در حوزه‌های مختلف از جمله دستگاه‌های تنفسی، ماسک‌های تنفسی، مواد ضدعفونی‌کننده، دارو و واکسن نسبت به سایر کشورهابا بحران‌های کمتری روبه‌رو شد وحتی در بعضی موارد مازاد تولید به سایر کشورها صادر شد.تلاش‌های موثر برای بازگشت نخبگان به کشوروبه‌کارگیری آنها در حوزه‌های مختلف، از دیگر دستاورد‌های این دوره بوده است. دکترستاری همواره براهمیت تغییر فرهنگ خام‌فروشی و اقتصاد نفتی به سمت تولید ازمسیرپیشرفت علم‌و‌فناوری در کشور تأکید داشت.
 
تولد زیست‌بوم خلاق
از دیگر مفاهیمی که حاصل فعالیت‌های دوره سوم معاونت علمی است، شکل‌گیری زیست‌بوم خلاق بوده که در این دوره تلاش شد از ظرفیت سایر حوزه‌های خلاقانه و نوآورانه‌ای که پیش از این براساس تعریف قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌توانستند مورد حمایت معاونت علمی‌و‌فناوری قرار بگیرند، استفاده شود. در پایان دوره سوم ۱۶۰۰ شرکت خلاق و ۷۶ خانه خلاق در سراسر کشور مشغول فعالیت شده بودند. دسال۱۴۰۱ در پی نامه معاون علمی‌و‌فناوری رئیس‌جمهور به رهبر معظم انقلاب و درخواست برای همسو شدن سه قوه و نهادهای حاکمیت برای «توسعه صنایع و شرکت‌های خلاق» در جهت تحقق شعار سال ۱۴۰۱ «سال تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» مقام معظم رهبری در هامش این نامه مرقوم کردند: «به مسئولان ذی‌ربط در این باره تأکید شود». این موضوع موجب حمایت گسترده‌تری در راستای فعالیت‌های شرکت‌‌های خلاق در کشور شد. 
 
قانونی برای جهش تولید دانش‌بنیان 
پس از گذشت یک دهه از فعالیت‌های زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور و همان‌طور که اشاره شد، رشد و بزرگ‌شدن شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور،نیازبود الزامات قانونی جدیدی متناسب با اقتضائات روز فعالان این زیست‌بوم به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد. تصویب «قانون جهش تولید دانش‌بنیان» را شاید بتوان از مهم‌ترین دستاوردهای دوره سوم معاونت علمی برشمرد که پس از کش‌و‌قوس‌های فراوان در دولت دوازدهم، سرانجام با پیگیری‌های معاون علمی‌و‌فناوری و شخص رئیس‌جمهور در نهایت در دولت سیزدهم به تصویب مجلس و تأیید شورای نگهبان رسید.تصویب این قانون ظرفیت‌های جدیدی را برای حمایت از زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور فراهم کرد تا زمینه رشد اقتصاد دانش‌بنیان کشور فراهم شود.

دوره چهارم؛ تمرکز بر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان 
در دوره چهارم معاونت علمی‌و‌فناوری، با توجه به این که زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور به بلوغ نسبی رسیده بود، تمرکز اصلی دکتر دهقانی و فیروزآبادی بر افزایش بازدهی اقتصادی این زیست‌بوم و تحقق آنچه اقتصاد دانش‌بنیان تعبیر می‌شود، بود. در سال‌های اخیر رهبر معظم انقلاب بارها در بیاناتشان بر افزایش سهم اقتصاددانش‌بنیان در تولید ناخالص داخلی تأکید داشتند و حتی در نام‌گذاری سال‌ها نیز به‌طور مؤکد بر رشد این مفهوم در کشور اشاره کرده‌اند. به همین خاطر نحوه سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های معاونت علمی‌و‌فناوری در دوره چهارم بیش ازادوارگذشته بررشداقتصاد دانش‌بنیان متمرکزشد؛تا جایی که عنوان این نهاد به «معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان» نیز تغییر کرد.همچنین با تغییر نظام ارزیابی شرکت‌های دانش‎‌بنیان،علاوه بر سطح فناوری که به‌عنوان تنها شاخص ارزیابی در گذشته‌ مورد توجه قرارمی‌گرفت، سایر شاخص‌های رشد از جمله میزان فروش در دسته‌بندی شرکت‌ها لحاظ شد و شرکت‌ها به جای تولیدی و نوپابه سه دسته نوپا،فناور و نوآور تقسیم‌بندی شدند.دراین مسیر شاید از مهم‌ترین اقدامات دکتردهقانی فیروزآبادی بتوان به همسو وهمراه کردن سایردستگاه‌ها،وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی برای استفاده ازظرفیت دانش‌بنیان کشور اشاره کرد. در این دوره بیش ازهرزمان دیگری شاهد افزایش قراردادهای دولتی با تسهیلگری معاونت علمی با شرکت‌های دانش‌بنیان و اجرای طرح‌های کلان ملی ازسوی دانش‌بنیان‌ها بودیم؛ به‌طوری که دراین دوره ازدستاوردهای ۵۰ طرح کلان ملی اولویت‌دار رونمایی شد و سهم شرکت‌های دانش‌بنیان از قراردادهای راهبردی حوزه صنعت نفت چهار برابر افزایش یافت. 
 
قانون جهش تولید دانش‌بنیان در مرحله اجرا
از دیگر اقدامات مهم در دوره چهارم معاونت علمی، عملیاتی و اجرایی‌شدن قانون جهش تولید دانش‌بنیان بود. در این دوره با تشکیل شورای راهبری قانون جهش تولید دانش‌بنیان با حضور مدیران و مسئولان مربوطه در سایر وزارتخانه‌ها، ۱۴آیین‌نامه‌ تکلیفی ذیل مفاد قانون جهش تولید دانش‌بنیان و ۱۰دستورالعمل اجرایی مرتبط تدوین و در هیات دولت به تصویب رسید. از مهم‌ترین دستاوردهای اجرایی‌سازی این قانون موضوع ماده ۱۱است که مرتبط با حمایت‌های جدید مالیاتی به شکل اعتبار مالیاتی است که در قبال هزینه‌کرد تحقیق‌وتوسعه و سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان به واحدهای تولیدی و فناور تعلق می‌گیرد. تاکنون بیش از چهار همت اعتبار مالیاتی تحقیق‌وتوسعه براساس‌درخواست شرکت‌هاموردتأییدقرارگرفته است.چنین حمایتی علاوه برافزایش شاخص شدت تحقیق‌وتوسعه در کشورو کمک به توسعه و پیشرفت فناوری می‌تواند در افزایش کارآمدی و بازدهی اقتصادی شرکت‌های فعال در این حوزه بسیار اثرگذار باشد. 
 
رونمایی از غزال‌های فناوری 
درابتدای دوره چهارم معاونت علمی‌و‌فناوری،دکتر دهقانی تأکید ویژه‌ای بر تشکیل یونیکورن‌ها درفضای زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور برای رشد و رونق بهتر این زیست‌بوم داشت. درراستای عملیاتی کردن این ایده متناسب با شرایط کنونی کشور، در این دوره از مفهوم جدیدی به نام غزال‌های فناوری رونمایی شد.غزال‌های فناوری، شرکت‌هایی شاخص در زیست‌بوم دانش‌بنیان هستند که به حدی از رشد و توسعه و فروش دست یافته‌اند که می‌توان آنها رابه‌عنوان شرکت‌های برتر معرفی و الگو قرارداد.در این راستا درماه‌های گذشته شاهد اعطای نشان غزال‌ فناوری به ۱۲ شرکت دانش‌بنیان فناور بودیم که با حمایت‌های ویژه‌تری قرار است نقش‌آفرینی پررنگ‌تری در اجرای طرح‌های کلان ملی ایفا کنند. 
 
دوره پنجم معاونت بال پرواز وزارتخانه‌های دولت
با شروع فعالیت دولت چهاردهم، حالا سکان هدایت مهم‌ترین نهاد و متولی زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور در دست دکتر حسین افشین قرار گرفته است. او که تا پیش از این ریاست پژوهشکده علوم و فناوری‌های انرژی، آب و محیط‌زیست، دانشگاه صنعتی شریف و ریاست مرکز تحقیقات علوم کرایجنیک دانشگاه صنعتی شریف را در کارنامه خود دارد، حالا میراث‌دار نهادی است که در طول عمر قریب به دو دهه‌ای خود به خوبی توانسته اثرگذار و امیدآفرین باشد. معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور در جلسه معارفه خود با اعلام این‌که باید بخشی از تمرکز معاونت علمی حتما به بخش دانش‌آموزی اختصاص یابد، تصریح کرد: معتقدم دانش‌آموزان، موتور پیشران نیروی انسانی هستند و توسعه کشور از بخش دانش‌آموزی می‌گذرد؛ خلاقیت از کودکی رشد می‌یابد و باید به این بخش توجه ویژه‌ای شود.معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور با اشاره به این‌که معاونت علمی چه در دوران آقای دکتر ستاری و چه دوره دکتر دهقانی هیچ‌وقت وارد منازعات سیاسی نشد، افزود:هرکسی در این موقعیت قرار می‌گیرد باید همین اصل را حفظ کند. من خوشحال هستم زمانی معاونت علمی را تحویل می‌گیرم که به بلوغ خود رسیده است واگر دردوره بنده پیشرفتی صورت گرفت به همین دلیل بوده واگر چنین نشد، قطعا، بنده مقصرهستم.دکتر افشین با بیان این که سیاست وی این است که معاونت علمی حتی‌الامکان درهیچ جاتصدیگری نکندواین مجموعه صرفا کارمند زیست‌بوم نوآوری کشورخواهدبود، خاطرنشان کرد: درجلسه‌ای که در خدمت رئیس‌جمهور بودم به بنده تاکید کردند که نگاه فراتری به معاونت علمی داشته و معاونت را بال پرواز وزارتخانه‌های دولت، اتاق فکر دولت و پیگیر فناوری می‌دانند که امیدوارم معاونت علمی نیز با قدرت در این مسیر حرکت کند.امید است که این مسیر درحال رشد وشکوفایی در دوره پنجم با برنامه‌ها و تفکرات جدید شتاب بیشتری به سوی ثمردهی، ملموس شدن هرچه بیشتر محصولات دانش‌بنیان دررفع نیازهای جامعه وارتقای سهم اقتصاد دانش‌بنیان در تولید ناخالص داخلی باشد.