زیست بوم دانش‌بنیان در مسیر توسعه اقتصادی

نهادی که شاید در روزهای ابتدایی فعالیت بسیاری عقیده داشتند با وجود وزارت علوم، کارآمدی چندانی در مسیر توسعه علم و فناوری کشور نخواهد داشت، این روزها به یکی از کلیدی‌ترین پشتیبان‌های ایده‌های جوانان خلاق و متخصص کشور تبدیل شده است. به همین خاطر به نظر می‌رسد هدایت این مجموعه با توجه به گستردگی فعالیت‌هایی که دارد و انتظارات و مطالباتی که در مردم به‌وجود آورده است کار چندان ساده‌ای نباشد. با گذشت یک‌سال از انتصاب دکتر‌روح‌ا... دهقانی فیروزآبادی به سمت معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور، شاید وقت آن رسیده که نگاهی به عملکرد یک‌ساله هدایتگر زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور داشته باشیم. روح‌ا... دهقانی‌ فیروزآبادی، دانش‌آموخته و عضو هیات‌علمی دانشگاه شریف است. معاونت فرهنگی و اجتماعی و همکاری در معاونت پژوهشی به‌عنوان مشاور رئیس دانشگاه شریف درکنار معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی و ریاست جهاد دانشگاهی ازجمله سمت‌های اجرایی وی در حوزه علم وفناوری تا پیش از انتصاب بوده است. اوهمچنین سابقه راهبری و توسعه بیش از ۳۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های تخصصی و مدیریت و اجرای چند پروژه وطرح صنعتی ملی را در کارنامه خود داشته است. به‌همین‌خاطر انتظار می‌رود با توجه به آشنایی با فضای زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور، توانسته باشد در طول یک‌سال فعالیتش گام‌های مؤثری را در جهت ارتقای این زیست‌بوم و رشد مجموعه‌های دانش‌بنیان، خلاق و فناور بردارد.
   
تمرکز بر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان
از دید بسیاری از فعالان زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور، مهم‌ترین تغییر نگرش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در یک‌سال اخیر اضافه‌شدن «اقتصاد دانش‌بنیان» نه‌فقط در عنوان این نهاد بلکه در اقدامات و تصمیم‌گیری‌های کلان این مجموعه بوده است. به عبارت دیگر شاید بتوان گفت بیشترین تمرکز در دهه پیش معطوف به شکل‌دهی مفهوم و فرهنگ دانش‌بنیان و تلاش برای ایجاد باور به توانمندی‌های محققان و فناوران کشور در جامعه بوده است. درحالی‌که به نظر می‌رسد دوره جدید قرار است در ادامه این تلاش‌ها که در این سال‌ها به شکل‌گیری موفق مفهوم دانش‌بنیان در کشور منجر شده است به‌دنبال به‌بارنشاندن این ظرفیت‌های کشف‌شده و محقق‌کردن مفهومی که بارها رهبر معظم انقلاب هم در بیانات‌شان بر آن تأکید داشته‌اند یعنی «دانش‌بنیان شدن اقتصاد» باشد. این روند به‌خوبی در تحولات ساختاری و برنامه‌ریزی‌های عملکردی این نهاد هم قابل مشاهده است. تحولات اخیر نحوه ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، یکی از بارزترین نمونه‌های این تغییر نگرش است. در نظام جدید ارزشیابی شرکت‌های دانش‌بنیان روند ارزیابی و تخصیص حمایت‌ها به سمت ایجاد تناسب میان حمایت‌ها با ابعاد و میزان فعالیت‌ شرکت‌ها پیش رفته است. شرکت‌ها براساس میزان فروش سالانه و این‌که چه میزان از تمرکزشان بر تولید محصولات دانش‌بنیان است، دسته‌بندی می‌شوند تا هر یک متناسب با اقتضائاتی که دارند، مورد حمایت اصولی قرار بگیرند و بتوانند از حمایت‌های موجود بیشترین استفاده را در جهت رشد و توسعه هرچه بیشتر شرکت و محصولات‌شان و در پی آن رشد اقتصاد دانش‌بنیان داشته باشند. البته باید دید اجرای این سیاست جدید تا چه حد موفق خواهد بود و آیا خود زمینه‌ساز توجه بیشتر و متمرکز شدن حمایت‌ها‌ به نفع شرکت‌های بزرگ‌تر نخواهد شد؟ ازطرف دیگر دهقانی بارها درصحبت‌هایش به اهمیت شکل‌گیری غول‌های فناوری تأکید کرده است که به معنای تشکیل کنسرسیوم‌هایی از شرکت‌های بزرگ و فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان یک حوزه است که باهمکاری یکدیگر بتوانند به معضلات کلان و نیازهای استراتژیک کشور پاسخ دهند. طرحی‌که می‌تواند بازهم جنبه اقتصادی وارزش‌آفرینی زیست‌بوم دانش‌بنیان را با دانش تجاری شرکت‌های بزرگ تقویت کند.
   
بازآرایی چینش متناسب با استراتژی
ازاولین تغییرات معاونت علمی و فناوری در دوران سکانداری دهقانی‌فیروزآبادی که توجه اهالی رسانه را به خود جلب کرد، تغییرات گسترده در چینش ستادهای زیرمجموعه معاونت علمی و فناوری بود. تا پیش ازاین ۱۴ستاد وچهار مرکز راهبردی وظیفه هدایت مأموریت‌های معاونت علمی و فناوری را در حوزه‌های مختلف فناوری‌های جدید و پیشرو بر عهده داشتند اما طی شش ماه نخست انتصاب دکتر دهقانی، شاهد تحولات گسترده‌ای در این بخش‌ها بودیم. در نگاه اول این‌طور به نظر می‌رسید که صرفا این تغییرات، چینش متفاوتی مطابق با سلیقه مدیریتی جدید باشد؛ تغییراتی که نظیرش را در سیستم‌های دولتی با هر تغییر و تحول مدیریتی بارها و بارها شاهد بودیم. رفته‌رفته اما با قرار گرفتن این تغییرات در کنار سایر اقدامات به نظر می‌رسد که به نوعی ابزار موردنیاز برای دستیابی به هدف‌های جدید معاونت علمی و فناوری در تحقق دانش‌بنیان شدن اقتصاد باشد. در ساختار جدید ستادها به دو دسته ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی و ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان تقسیم شده‌اند. درگروه اول هدف حمایت از توسعه فناوری و شکل‌گیری و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا در هشت حوزه‌ مختلف ازجمله فناوری‌های اپتیک و کوانتوم، هوش مصنوعی و رباتیک، فناوری نانو و میکرو، زیست‌فناوری و پزشکی دقیق، پزشکی بازساختی و سلول‌های بنیادی، فناوری‌های اتصال‌پذیری و ارتباطات، علوم و فناوری‌های شناختی و مواد و ساخت پیشرفته است. دردسته دوم اما هدف اصلی حمایت از توسعه اقتصاد دانش‌بنیان از مسیر شرکت‌های دانش‌بنیان فناور و نوآور و توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان است که در ۱۱حوزه در حال پیگیری است. به نظر می‌رسد این چینش جدید درحال حاضر که می‌توان گفت زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور از مرحله فرهنگسازی گذر کرده‌ و مفهوم دانش‌بنیان‌ به بلوغ رسیده، می‌تواند به ساماندهی منظم‌تر حمایت‌ها هم برای توسعه فناوری و شکل‌گیری شرکت‌های کوچک و نوپا به‌ویژه درحوزه فناوری‌های پیشرو وهم به شکل معنادار برای شرکت‌های بزرگ‌تر که محصولات دانش‌بنیان تجاری را به صورت جدی روانه بازارهای داخلی و بین‌المللی می‌کنند منجر  شود.
   
توجه به تمام ظرفیت‌های کشور
تمرکز امکانات در کلانشهرها و به‌ویژه پایتخت ازجمله چالش‌هایی بوده که دربخش‌های مختلف کشور سال‌ها مشکل‌آفرین شده‌است. این موضوع در مورد زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور که هنوز نوپاست به‌مراتب شدیدتر است و در بسیاری موارد موجب افزایش نرخ مهاجرت متخصصان و نخبگان از سایر شهرها به کلانشهرها هم شده‌است. توجه دهقانی فیروزآبادی به ظرفیت‌های موجود در شهرهای مختلف کشور و تلاش برای فراهم کردن فرصت برابر برای همه محققان و فناوران توانمند از جمله اقداماتی است که اگر به‌درستی تداوم پیدا کند، می‌تواند در سال‌های آتی اثرات مثبتی را در رشد همگون‌تر بخش‌های مختلف کشور و محرومیت‌زدایی ایفا کند. برگزاری نمایشگاه آبادیران در خرداد امسال و تبدیل آن به برنامه‌ای ملی با هدف پیشرفت و آبادانی کشور به‌دنبال رفع چالش‌های مناطق محروم و روستایی، ایجاد اشتغال پایدار و توسعه زنجیره ارزش ظرفیت‌های بومی مناطق کمتر برخوردار با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان، خلاق و فناور و سایرارکان زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور اتفاق مبارکی است که امیدواریم بتواند به‌خوبی به اهداف موردنظر دست پیدا کند. اجرای طرح برش استانی که با محوریت پنج استان یزد، کرمان، مرکزی، زنجان و آذربایجان‌شرقی در فاز اول آغاز به کار کرده و قرار است در فازهای بعدی استان‌های دیگر کشور نیز به آن بپیوندند نیز می‌تواند گام مؤثری در استفاده از ظرفیت‌های استانداری‌ها مطابق با قانون جهش تولید دانش‌بنیان در توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در شهرهای مختلف کشور باشد. طرحی که قرار است با فراهم کردن شرایط مورد نیاز برای رشد زیست‌بوم نوآوری و فناوری در استان‌های مختلف، ظرفیت‌های استانی ویژه‌ای رادرجهت رفع نیازهای کشور فراهم کند.