آینه عبرت زیر غبار و دود

اهمیت این موضوع آن را درقاب رسانه‌ها نیز جا داده است؛ البته به شکل‌های مختلف. تصویری که از اعتیاد در قصه‌های تلویزیونی سراسر دنیا می‌بینیم پرتعداد و پرتنوع است.موادمخدر دیروزی وامروزی و گرفتاری به آن هم می‌تواند محور قصه‌های پلیسی باشد و هم جنبه آسیب‌های خانوادگی آن به نمایش درآید.حتی با نگاه کلان‌تر می‌توان به این موضوع از نظر بین‌المللی و سیاست‌های مافیای مواد مخدر پرداخت و آن را در قالب اثری مستند یا نمایشی به تصویر کشید. در رسانه ملی این موضوع بارها و بارها سوژه سریال‌ها و برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی بوده است. همچنین در خلال قصه‌های متفاوت نیز به این موضوع نیم نگاهی شده است. همه اینها بهانه شد تا برخی آثار تلویزیونی را که تصویرگر چهره معتادان و بیان کننده ماجرای اعتیاد آنها یا مبارزه با مواد مخدر است، بررسی کنیم. 

نوستالژی دهه ۶۰
برای مخاطبان قدیمی تلویزیون هنوز هم وقتی حرف از نمایش اعتیاد در سریال‌های تلویزیونی می‌شود، نخستین اثری که به خاطرشان می‌آید آینه عبرت و شخصیت آتقی با نقش‌آفرینی زنده‌یاد جواد گلپایگانی است. سریالی محصول اواخر دهه ۶۰ تلویزیون که از شبکه یک سیما راهی آنتن شد. مضمون این مجموعه تلویزیونی بلای خانمان‌سوز اعتیاد است که در ۵۰ قسمت به نمایش درآمده بود. ۱۸ ‌قسمت مشهور از این مجموعه با عنوان برگریزان تولید شد که شخصیت‌های معروف آن علی و آتقی (تقی اصغری) بودند که این نقش‌ها را به‌ترتیب محمود دینی و جواد گلپایگانی ایفا کردند. در این قصه پس از کش و قوس‌های فراوان هر دو شخصیت اصلی به دام اعتیاد می‌افتند و زندگی‌شان دستخوش اتفاقات ناگوار می‌شود. زنده‌یاد گلپایگانی، بازیگر نقش تقی که برخی او را ایفاگر نخستین نقش معتاد در تلویزیون می‌دانند، خودش زندگی پر تلاطم و عجیبی را از سر گذراند. وی که سال ۱۴۰۱ از دنیا رفت در مصاحبه‌ای درباره این‌که بعضی فکر می‌کردند او واقعا اعتیاد دارد، گفته بود: اتفاقا همه می‌پرسیدند آیا واقعا معتاد هستم؟! یکی از بچه‌هایم به دلیل همین مسأله مدرسه‌اش را عوض کرد.‌ مدیران مدرسه و دانش‌آموزان به او می‌گفتند پدرت معتاد است و این برایش گران تمام شد. مجبور بودم هر دو سه ماه یک‌بار آزمایش خون بدهم، جوابش را بردارم و ببرم مدرسه تا آنها خیال‌شان راحت شود که من اعتیاد ندارم.اوهم بالاخره یک سال بعد ازآن‌که امتحاناتش راداددیگربه آن مدرسه نرفت‌و مدرسه‌اش را عوض کردیم.‌ شاید این مسأله واین مشکل برای من بازیگرهضمش راحت باشد اماشما کمی فکرکنید والدین کودک واقعا معتاد باشند، او چطور می‌خواهد بین هم‌سن و سال‌های خودش سربلند کند و درس بخواند؟ این مسأله همیشه مرا ناراحت می‌کند.

جنون دلدادگی
مواد مخدر فقط برای جوانان وسوسه‌کننده نیست اما این گروه سنی بیشتر در معرض خطر ابتلا به اعتیاد به مواد افیونی هستند. سریال خط قرمز هم که درباره چالش‌های تعدادی از جوانان ساخته شده بود، در بخشی از قصه به همین موضوع پرداخت. ناصر یکی از شخصیت‌های اصلی سریال با بازی شهرام حقیقت‌دوست در میانه‌های راه زندگی درگیر مواد مخدر می‌شود. بهانه او برای افتادن آگاهانه در این دام سرخوردگی در وصال به عشقی آتشین بود‌ اما با تامل در شخصیت او در فیلمنامه که به خوبی پرداخت شده بود، می‌توان به بافت فرهنگی که در آن زاده و بالنده شده بود به عنوان دلیل اصلی اشاره کرد. ناصر با تمام اعتمادبه‌نفس و شجاعتی که ظاهرا از خود به خرج می‌داد، پسری تنها بود که از ذره‌ای محبت در این دنیا ‌بهره نداشت. گویی او به خودویرانگری جنون داشت اما این خصیصه را بروز نمی‌داد و در ظاهر، شخصیتی جنگجو از خود نشان می‌داد.  در این سریال رضا امامی نیز بازیگر دیگری بود که نقش معتاد را بازی می‌کرد. او در گفت‌وگویی بیان کرده بود: اولین کار تصویری من سریال «خط قرمز» بود که نقش یک معتاد، البته متفاوت با کلیشه‌ها را داشتم. بعد از آن فاصله‌ای در کارهایم افتاد چون پس از آن سریال نقش‌های مشابه به من پیشنهاد می‌دادند. یک بار دیگر نقش معتاد را در سریال «رسم شیدایی» بازی کردم و بعد از آن دیگر تصمیم گرفتم چنین نقشی کار نکنم. ورود من به عرصه هنر با تئاتر و با کارگاه‌های دکتر علی رفیعی بود و با شهرام حقیقت‌دوست با هم در آن گروه کار کردیم و بعد از ‌خط قرمز‌ با گروهی تئاتری به سرپرستی داوود دانشور آشنا شدم که نگاه مرا به بازیگری تغییر داد.

در کمین عشق
«زهره به همراه فرزند خردسالش، به محله‌ای جدید می‌رود. در این محله با چند خانواده آشنا می‌شود که هرکدام درگیری‌ها و مشکلات خاص خود را دارند. زن در جست‌وجوی مردی به این محله آمده که عامل تباهی زندگی و ویرانی کانون خانواده‌اش بوده و او را در شرایطی می‌یابد که آشوب و فتنه دیگری را در خانه‌ای دیگر تدارک می‌بیند. فتنه‌ای با پوسته عشق و با باطن افیون.» آنچه گفته شد چکیده سریال کمین به کارگردانی مسعود کرامتی بود که در ۱۳ قسمت در  سال ۱۳۷۹ از شبکه سه سیما پخش شد. 

مسافر چند‌ساله
در‌ سریال «مسافر» به کارگردانی سیروس مقدم چند شخصیت معتاد به نمایش درآمدند که متفاوت‌ترین آنها، زن بود. تا پیش از این کمتر به درگیری زنان به اعتیاد در قاب تلویزیون توجه شده بود و این موضوع بیشتر وجهی مردانه داشت. حال آن‌که در واقعیت، زنان نیز از این بلا مصون نبوده و نیستند. سریال مسافر محصول سال ۱۳۷۷ است. در این سریال همه چیز از پشیمانی پیرمردی در بستر مرگ آغاز می‌شود! در ۲۵ سال پیش مراسم عروسی دختر این پیرمرد بر اثر لجاجت او به هم می‌خورد. داماد دو سال بعد به زندان می‌افتد و عروس در هنگام وضع حمل دخترش، افسانه فوت می‌کند. بعد از پیروزی انقلاب پدر افسانه از زندان آزاد می‌شود، قیمومت دخترش را به دست می‌آورد و برای همیشه او را از زندگی پدربزرگ (آتش تقی‌پور) خارج می‌کند. پس از گذشت سال‌ها پدربزرگ از کرده‌ خود پشیمان است و می‌خواهد جبران مافات کند به همین دلیل از نوه‌ خود رضا که در فرانسه زندگی می‌کند، می‌خواهد که به کشور برگردد، افسانه را پیدا کند و ثروتی را که سهم مادر اوست، به او بدهد.رضا در جست‌وجوی خود با دوست دوران کودکی افسانه، منیژه آشنا می‌شود. منیژه به همراه پدر و مادر، برادر و زن برادرش زندگی می‌کند که افرادی معتاد و خلافکار هستند. بعد از این‌که متوجه می‌شوند پای ارث و میراث زیادی در بین است، قصد کلاهبرداری از آنها را دارند به‌همین‌دلیل پیش دایی منیژه، مجید می‌روند تا او نقشه برای این کار بکشد. مجید هم معتاد و خلافکار است و نقشه‌های زیادی برای به‌دام‌انداختن افسانه می‌کشد ... .

اعتیادِ مگو
سریال «مرگ تدریجی یک رویا» درباره اعتیاد به موادمخدر نبود اما یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار قصه به الکل اعتیاد داشت؛ اعتیادی که کمتر به آن پرداخته می‌شود.در این سریال نقش ساناز با بازی ستاره اسکندری، مدام نوشیدنی‌های الکلی می‌نوشید و معمولا در حالت طبیعی نبود. او شخصی تنها و ضداجتماعی تصویر شده بود و سعی می‌کرد از دیگران برای خود پل ترقی بسازد.اسکندری در گفت‌وگویی بیان کرده بود: «من از آن دست بازیگرانی هستم که خودم را به کاراکتر نزدیک می‌کنم، نه این‌که نقش معتاد را که بازی می‌کنم اعتیاد پیدا کنم، بلکه به احساسات و عواطف شخصیت نزدیک می‌شوم. من با یک نقش متفاوت تجربه یک نوع زیست دیگر را امتحان می‌کنم.زمانی که می‌خواستم نقش یک دختر الکلی را در مرگ تدریجی یک رویا بازی کنم، به بیمارستان‌هایی می‌رفتم که الکلی‌ها برای ترک مراجعه می‌کنند. دیدن و احساس کردن در بازیگری خیلی مهم است، به همین دلیل قبل از نقش درباره‌اش فکر می‌کنم.»فریدون جیرانی، کارگردان این سریال در مجموعه تلویزیونی دیگر خود با نام «تعبیر وارونه یک رویا» نیز شخصیت یک پدر الکلی را به تصویر کشید که آسیب‌های جبران‌ناپذیری به فرزندش زده بود. این نقش را زنده‌یاد سیامک اطلسی ایفا ‌کرد. 

رستگاری چند شخصیت
سریال «رستگاری» که رمضان امسال راهی آنتن شبکه دوی سیما شد در بطن قصه خود به معضل اعتیاد و رهایی از آن نیز اشاره داشت. یکی از شخصیت‌های قصه با بازی مهدی سلوکی در گذشته معتاد بود، ترک کرد و به آغوش خانواده بازگشت. او تلاش می‌کرد در ادامه مسیر زندگی کمتر اشتباه کند و با تشکیل خانواده سروسامان بگیرد اما هنوز هم آنچنان که باید از سوی خانواده جدی گرفته نمی‌شد. البته این معضلی است که بسیاری از رهاشدگان از اعتیاد آن را تجربه می‌کنند. از طرف دیگر او دلباخته دختری بود که بردارش اعتیاد داشت و همین موضوع باعث می‌شد خانواده وی با این وصلت مخالفت کنند. نقش این برادر را رامین راستاد ایفا می‌کرد. 

خنده‌های تلخ در بزنگاه
شخصیت نادر در سریال «بزنگاه» را خاطرتان هست؟ مردی که از همسرش جدا شده بود و با دخترش تنها زندگی می‌کرد. رضا عطاران، کارگردان سریال ایفاگر این نقش بود. نادر اعتیاد داشت و به‌همین‌خاطر زندگی مشترکش از هم پاشیده بود. او پس از فوت پدر،مدتی را کنار خواهر و برادرش می‌گذراند وسعی داشت هرچه‌سریع‌تر سهمی از میراث پدری برای خود بردارد. این شخصیت که اسارت او در بند اعتیاد با زبان کمدی درآمیخته بود،همچنان جزوشخصیت‌های عجیب‌وغریب تلویزیونی به‌حساب‌می‌آید که تصویری متفاوت از یک معتاد و احساس وعواطفش را به‌نمایش‌گذاشت. نگاه بزنگاه به این معضل در زمان خود بدیع بود و همچنان تازگی دارد.

عشق پیک‌نیکی
در سریال نون خ شخصیت عمو کیوان با بازی سیروس میمنت، اعتیاد دارد اما این موضوع در لفافه بیان می‌شود. لفافه‌ای  ازجنس نشانه‌های کمدی که خود بیشتر لبخند را بر لبان مخاطبان می‌آورد، البته لبخندی که تلخ است. او که ظاهرا از مواد مخدر سنتی استفاده می‌کند کلکسیونر گاز پیک‌نیک است. در فصل آخر دیدیم که دوستان کیوان اقدام به ترک دادن اوکردند اما همان‌طور که بیان شد واقعیت این است که به صورت واضح بیان نمی‌شود که این شخصیت در دام اعتیاد اسیر است. البته این عدم اشاره مستقیم به دلیل ژانر کمدی سریال است که سعی شده ضمن بیان چالش‌ها و نقدهای اجتماعی از تلخی زبان دوری کند. 

نفرین طلسم شدگان
سریال «طلسم شدگان» به کارگردانی داریوش فرهنگ بار دیگر از شبکه آی‌فیلم در حال پخش است. در این سریال شخصیت اصلی با دسیسه‎ یک زن ناخواسته به اعتیاد دچار می‌شود. زیبا بروفه، بازیگر نقش اصلی این سریال است که در آن پس از فوت مادرش و همچنین بحران‌هایی که در ارتباط با همسرش پیدا می‌کند، به کمک‌های زنی به نام شهره با بازی حمیرا ریاضی دل می‌بندد، بی‌خبر از این‌که زن برای تصاحب زندگی شهره و پدرش، وارد خانه آنان شده و به مرور این دختر بی‌نوا را به به اعتیاد دچار می‌کند.

من معتاد نیستم
در میان بازیگران، چهره‌هایی هستند که بارها نقش معتادان را بازی کردند و به واسطه موفقیت در ایفای چنین نقش‌هایی همواره نخستین گزینه کارگردانان برای بازی این شخصیت‌ها هستند.یکی از این بازیگران نام آشنا، مختار سائقی است. او در گفت‌وگویی با گلایه از این موضوع عنوان کرده بود: «الان شرایطی است که من وقتی با پیشنهادی مواجه می‌شوم خیلی به حق انتخاب خودم توجه نمی‌کنم! شاید باورتان نشود، من امسال وارد هجدهمین سالی شده‌ام که سیگار را ترک کرده‌ام اما همچنان در برخی از آثار نقش معتاد به من پیشنهاد می‌شود و من هم می‌پذیرم و کار می‌کنم.مسأله اصلی، امروز امرار معاش است. متأسفانه هیچ‌وقت به این مرحله نرسیدم که بتوانم حق انتخابی داشته باشم و نقشی را رد کنم. به گفته آنها این نقش را خیلی واقعی اجرا می‌کنم، حتی حاضر نیستند نقش‌های دیگری را برای من امتحان کنند که ببینند آیا در این نقش‌ها هم واقعی هستم یا نه. دوست دارم نقش گادفادر (پدرخوانده‌)‌ای را بازی کنم که مواد مخدر را جابه‌جا می‌کند. این نقش را گرچه باز به نوعی تیپ‌شدن معنا می‌شود، خیلی دوست دارم و می‌دانم به بهترین شکل می‌توانم آن را ارائه دهم.در تله فیلمی نقش پدری را بازی می‌کردم که دختر تحصیلکرده و ویلایی دارد و ثروتمند است. کار خوبی از آب درآمد و برای حضور در جشنواره‌های خارجی بود اما نقش پدرخوانده هرگز قسمتم نشد. نقش خرده‌فروش مواد را بازی کردم اما دوست داشتم گادفادری باشم که سیگارهم نمی‌کشداما موادمخدرپخش می‌کند تا برای آدم‌هایی که عمری من را به‌عنوان آدمی که چرتی است و مواد مصرف می‌کند، نشان دهم که چقدر می‌توانم توانمند در چنین نقشی ظاهر می‌شوم.»البته باوجود این گلایه‌ها بسیاری ایفای نقش معتاد را یکی ازشانس‌های دیده‌شدن بازیگرمی‌دانند و باور دارند معمولا این نقش‌ها اگربا کمی وسواس ایفا شود حسابی به چشم منتقدان ومخاطبان می‌آیدومعمولا اقبال دریافت جایزه در جشنواره‌ها را دارد.