سقوط انتشار شعر فارسی

این افت فقط از میزان استقبال علاقه‌مندان و اظهارات ناشران مشخص نیست، بلکه به نظر می‌رسد انتشار کتاب‌ های شعر نسبت به دوره‌های قبل نیز کاهش داشته است. در سال‌های اخیر توجه مسئولان عالی‌رتبه کشور به‌خصوص رهبر معظم انقلاب اسلامی که شعر و توجه‌دادن مردم ومسئولان به نقش بی‌نظیرهنر درفرهنگ وتمدن ایرانی واسلامی، باعث شده است بسیاری از دست‌اندرکاران حداقل درسطح صحبت و وعده قول اختصاص بودجه و امکانات لازم را برای شعر که رهبر انقلاب از آن به‌عنوان «ثروت ملی» نام برده‌اند، بدهند.تلاش‌هایی هم برای برجسته‌کردن و توجه‌دادن عموم مردم به شعر به‌خصوص شعر معاصر صورت گرفته که نباید از آنها غفلت کرد. برنامه‌های تولیدی صداوسیما که پای شاعران را به برنامه‌های پربیننده‌ای همچون «سرزمین شعر» باز کرد، انتصاب دستیار ویژه شعر وزیر ارشاد و رفتن گزیده‌ای از شعر شاعران معاصر روی بیلبوردهای شهری اقداماتی است که هر کدام در جای خود توانسته توجه بخشی از مردم را به شعر جلب کند اما به نظر می‌رسد باید بیشتر و برنامه‌ریزی‌شده‌تر در این زمینه حرکت کرد. 
   
زنگ خطر آمارها 
آمارهای موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران نشان می‌دهد در نمایشگاه امسال بیش از ۲۰۰۰ عنوان کتاب در حوزه شعر بزرگسال وجود داشته که زمان انتشار آنها در یک سال اخیر بوده است. از این میان بیش از ۱۵۰۰ نسخه چاپ اول بوده است؛ البته باید توجه داشت که این آمار به معنای انتشار بیش از ۲۰۰۰ مجموعه شعر از شاعران فعال امروز در عرصه ادبیات نیست؛ چراکه این آمار شامل برخی کتاب‌ها درباره شعر و گزیده‌هایی از چندین شاعر معاصر هم می‌شود؛ ضمن این‌که در موارد زیادی با کتاب‌های تکراری رو‌به‌رو هستیم. مثلا مجموعه‌های شعر فروغ فرخزاد را چندین ناشر با طرح جلدهای مختلف منتشر کرده‌اند که اگرچه همه این مجموعه‌ها، کتاب چاپ اول محسوب می‌شود اما کتاب جدیدی نیست. در حوزه ادبیات در فاصله اول فروردین ۱۴۰۲ تا اول اردیبهشت ۱۴۰۳، در مجموع ۱۳ هزار و ۳۸۶ عنوان کتاب تألیفی به چاپ رسیده که ۳۳۵۴ عنوان آن چاپ اول بوده است. در این فاصله شمارگان کتاب‌های ادبی هشت میلیون و ۲۸۲ هزار و ۷۱۱ نسخه بوده و میانگین قیمت کتاب ادبی نیز در این یک سال بیش از ۱۱۱ هزار تومان بوده است. اگر این میزان را با مدت‌زمان مشابه در سال قبل مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که در تعداد عناوین کتاب‌های ادبی تألیفی که البته شامل کتاب‌های شعر و داستان است، شاهد افت بوده‌ایم ولی شمارگان و قیمت کتاب ادبی افزایش یافته؛ چراکه این عناوین در این مدت ۱۵ هزار و ۳۵۱ نسخه بوده است، شمارگان کتاب‌های ادبی ۱۰ میلیون و ۲۰۹ هزار نسخه بوده و میانگین قیمت کتاب‌های ادبی نیز حدود ۷۵ هزار تومان بوده است. 
 
غیبت ناشران تخصصی  شعر
در دهه‌های ۷۰، ۸۰ و ابتدای دهه ۹۰، رشد استقبال از کتاب‌های شعر باعث شده بود که گروهی از ناشران که خود شاعر هم بودند، به سمت انتشار کتاب‌های شعر متمایل شوند و چندین ناشر اختصاصی شعر در این دوران تأسیس شد. این روند با رویکرد جدی انتشارات فصل پنجم به سمت نشر اختصاصی شعر آغاز شد و در نمایشگاه امسال چند ناشر تخصصی شعر حضور داشتند، ناشرانی مانند نشر شانی، نشر نزدیک‌تر، نشر ایهام، انتشارات آثار برتر، نشر ناهونته، نشر دالاهو و ناشرانی چون آنیما و واج هم در نمایشگاه حضور نداشتند. البته در کنار این ناشران، ناشران دیگری هم هستند که در کنار کتاب‌های حوزه‌های دیگر، همچنان شعر هم منتشر می‌کنند؛ مانند شهرستان ادب، نگاه، مروارید، چشمه، هزاره قنوس، آرادمان، سرزمین اهورایی و ... ناشران اختصاصی شعر، در ابتدا گزیده‌کار بودند و نسبت به انتشار کتاب‌های خود حساسیت داشتند اما اندک اندک با زیادشدن ناشران تخصصی و افت استقبال از کتاب‌های شعر، پدیده جدیدی دراین حوزه به وجود آمد که به شعر آسیب جدی زد. این پدیده، انتشار کتاب به شرط پذیرش ریسک سرمایه‌گذاری بود. به این ترتیب ناشران،کتاب‌های شاعران را بادریافت مبلغی می‌پذیرفتند. این کتاب‌ها که معمولا در شمارگان‌های محدودوتوزیع اندک منتشر می‌شود،اغلب از نظر کیفیت ادبی،دچار ضعف‌های آشکار است. در شعرهای کلاسیک این‌گونه شاعران که با واریز کردن پول به حساب ناشران، صاحب مجموعه شده‌اند، ضعف‌های آشکار وزن و قافیه دیده می‌شود و شعرهای سپیدشان هم درحقیقت نثرهای معمولی ادبی است که به صورت پلکانی نوشته شده است. رواج این پدیده، باعث شد مخاطبان نیز نسبت به خیلی ازکتاب‌های شعر وناشرانی که نسبت به آنها اعتماد داشتند، اشتیاق خود را از دست بدهند.
   
کتاب شعر یا کارت ویزیت
مجید صالحی خود از ترانه‌سرایان و شاعران نامدار است که با تأسیس نشر شانی، چندین سال است در حوزه انتشار آثار شعر و ترانه فعال است. او در گفت‌و‌گویی با خبرنگار ما با اشاره به این‌که هنوز کتاب شعر موردتوجه و احترام مردم است، می‌گوید: مردم هنوز شعر را دوست دارند و شعر هنوز ظرفیت زیادی برای چذب مخاطب دارد. هنوز هم شاعرانی هستند که در نمایشگاه کتاب، مردم برای امضای کتاب‌شان صف می‌کشند، شاعرانی مثل حمیدرضا برقعی، فاضل نظری و حامد عسکری هروقت جشن امضای کتاب بگذارند، نمایشگاه شلوغ می‌شود و این نشان می‌دهد، شعر ظرفیت جذب مخاطب دارد. وی در ادامه می‌افزاید: قبول دارم که هم شاعر و هم ناشر در حوزه شعر زیاد شده اما ناشرانی به شعر آسیب زده و می‌زنند که فقط با گرفتن دو تا سه میلیون تومان و بدون کارشناسی آثار ادبی، اشعار ضعیف شاعران را منتشر می‌کنند و سطح کتاب شعر را تا حد کارت ویزیت پایین آورده اند. از صالحی می‌پرسیم که آیا نشر خود شما، برای قبول انتشار کتاب‌های شعر، کارشناسی ادبی دارد و او می‌گوید: ما در حوزه‌های مختلف، از شاعران شناخته‌شده هر حوزه خواسته‌ایم به‌عنوان کارشناس با ما همکاری کنند و در حال حاضر در زمینه شعر سپید علیرضا قاسمیان‌خمسه، در زمینه شعر کلاسیک امیررضا معروفی، در زمینه ترانه حمید ناصحی و در زمینه ترجمه شعر شراره معصومی ‌به‌عنوان کارشناس و دبیر حوزه‌های مختلف همکاری دارند و همه آثار را کارشناسی می‌کنند و اگر کتابی ارزش ادبی لازم را نداشت، منتشر نمی‌کنیم. ما به‌هیچ‌وجه اثری را با دریافت پول از شاعر منتشر نمی‌کنیم بلکه دبیرهای حوزه‌های مختلف ما در صفحات‌شان فراخوان منتشر می‌کنند و شاعرانی که در این حوزه‌ها آثار آماده چاپ دارند، شعرهای‌شان را برای‌مان می‌فرستند و کتاب‌هایی که ارزش ادبی لازم را داشته باشند، منتشر می‌کنیم.
   
غزل همچنان در صف اول
بهزاد نجفی، مدیر مسئول نشر ایهام است که چند سالی است به‌صورت جدی وارد حوزه ادبیات شده است و تعداد قابل‌توجهی از مجموعه شعرهای این انتشارات توانسته در جشنواره و جوایز ادبی برگزیده شود. او نیز معتقد است شعر همچنان در میان مردم و به‌ویژه نسل جوان مورد توجه است و البته می‌گوید سیاست ما در این نشر این است که حتی اگر کتاب شعر خریدار نداشت، شعر خوب را منتشر کنیم چرا که این را یک وظیفه تاریخی و مهم برای خود می‌دانیم.نجفی به خبرنگار مامی‌گوید: شعر همچنان مشتریان زیادی دارد از‌جمله خیلی کسانی که به غرفه ما می‌آیند و به‌دنبال کتاب‌های شعر خوب هستند، یا دوستدار واقعی و جدی شعرند یا خودشان شعر می‌نویسند. استقبال از شعر میان جوانان بسیار چشمگیر است ولی افراد مسن‌تر کمتر به‌دنبال کتاب‌های شعر امروزند.وی با تأکید بر این‌که غزل همچنان بیشترین دوستدار را میان علاقه‌مندان به شعر دارد، درباره روند انتشار کتاب درنشر ایهام می‌گوید: همه کتاب‌هایی که منتشر می‌کنیم، کارشناسی می‌شود.روند بررسی کارشناسی کتاب‌ها بین ۱۰روز تا دو هفته طول می‌کشد و اگر کتابی نتواند امتیازهای لازم را کسب کند، به‌هیچ‌وجه آن را چاپ نمی‌کنیم و شاهد مدعای ما هم این است که طی چهار سال، ۴۰ کتاب نشر ما در جایزه‌های ادبی و جوایز مختلف برگزیده یا نامزد شده‌اند. 
   
حمایت ارشاد ضعیف است
نجفی با اشاره به سابقه و جایگاه بی‌مانند شعر در فرهنگ و هنر ایران، می‌گوید: همه دنیا ایران را به‌دلیل شعر می‌شناسند اما متأسفانه وضعیت نشر شعر در ایران به شکلی درآمده است که ناشران برای پول، حاضر می‌شوند کتاب ضعیف منتشر کنند.  به نظر او، دلیل اصلی این وضعیت، حمایت ضعیف وزارت ارشاد از شعر است. او در توضیح این امر می‌گوید: همان‌طور که گفتم انتشارات ما در بسیاری از جشنواره‌های ادبی، برگزیده و نامزد داشته است اما درمجموع از دو یا سه کتاب ما تعداد بسیار اندکی کتاب خریده‌اند که مبلغ آن حدود پنج میلیون تومان است اما ناشرانی هستند که ارشاد بیش از ۹۰۰ میلیون تومان از آنها کتاب خریده است. در سال‌های اخیر کاغد آزاد به‌شدت گران شده و به بندی یک میلیون و ۴۰۰هزار تومان رسیده است درحالی که تا به حال ما یک بند کاغذ دولتی به قیمت ۲۵۰ هزارتومان دریافت نکرده‌ایم. تا وقتی حمایت ارشاد به این شکل فقط شامل ناشران خاص می‌شود و حمایت، معرفی و سهمیه کاغذ نصیب ناشران ادبی واقعی و فعال نمی‌شود، نمی‌توان به بهبود وضعیت ناشران ادبی و بخصوص ناشران خاص امید داشت.

نمایشگاه تخصصی شعر برگزار کنید
مجید صالحی، شاعر و مدیر نشر شانی با ارائه پیشنهادی درباره برگزاری نمایشگاه تخصصی کتاب‌های ادبی و بخصوص شعر می‌گوید: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌که می‌خواهد از ادبیات و شعر به صورت ویژه حمایت کند، می‌تواند با برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی به ناشرانی که در حوزه شعر و ادبیات فعالیت می‌کنند، فرصتی ویژه‌تر برای ارائه آثارشان به مخاطبان بدهد و مخاطبانی که شعر دوست دارند، در چنین نمایشگاهی می‌توانند با فراغ بال بیشتر کتاب‌های شعر را ببینند، با شاعران صحبت کنند و به انتخاب بهتری برسند. مدیرمسئول نشر شانی، حمایت وزارت ارشاد از آثار ادبی و بخصوص حوزه شعر را کافی نمی‌داند و می‌گوید: وزارت ارشاد خود بایدکارشناسی تخصصی درحوزه ادبیات وشعرداشته باشد وبراساس نمرات کارشناسی ازناشران حمایت کند. اگر حمایت وزارت ارشاد برمبنای نظرا ت و نمرات کارشناسی باشد، ناشری که کتاب‌های ارزشمند، بدون کپی کاری و دارای ارزش ادبی منتشر کرده است، نمره بالا می‌گیرد وناشری هم که ناشر بازاری است وفقط برمبنای پول کتاب چاپ می‌کند، نمره کمی‌خواهد گرفت و در آن زمان است که وزارت ارشاد می‌تواندحمایت‌های خود راهدفمند و اعلام کند ناشری که نمره بالایی گرفته است، سهمیه کاغذ دریافت خواهد کرد،تعداد بیشتری ازکتاب‌هایش خریداری خواهدشد وامکانات تبلیغی وزارت ارشاد بیشتر در خدمتش خواهد بود. در این صورت ناشر واقعی وغیربازاری می‌تواندسرپا بایستدوبه انتشار بهتروبیشتر کتاب‌های ارزشمند بپردازد.