سراب مدیریت در بحران آب

سال‌هاست که موضوع خشکسالی و بحران آب در کشور مورد بحث بوده و این موضوع تا آنجا پیش رفته که برخی، آینده ایران را کشوری بدون امکان سکونت تصور می‌کنند اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که ایران با حدود حداقل ۱۰۰میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر در سال ازجمله ‌کشورهای پرآب خاورمیانه است. اما روش‌های مدیریت منابع آب و مصرف در بسیاری از بخش‌ها، چالش‌های جدی در این حوزه پدید آورده است. ازجمله مهم‌ترین موارد، حکمرانی نادرست منابع آب، بی‌توجهی به الگوی آمایش سرزمین و مرحله پیدایش طرح‌ها، کشاورزی سنتی، ‌به‌کارنگرفتن دیپلماسی سازنده با کشورهای همسایه درخصوص رودها و منابع مرزی مشترک، راندمان پایین شبکه‌های توزیع آب، ‌تفکیک‌نکردن مصارف شرب با سایر مصارف و...  است که کشور را در شرایط ورشکستگی آب قرار داده است. 
     
برف‌ها به داد ایران رسیدند
اواخر سال گذشته بود که اعلام شد سال پربارشی درراه است و نزولات آسمانی بیش ازحد طبیعی خواهد بود.هرچند در چند ماه نخست سال هم اتفاقات خوبی در این باره افتاد امایکباره زمین وآسمان ایران خشک شد وتااواسط زمستان هم ابرها ازآسمان استان‌ها گریزان بودند،چه برسد به این‌که ببارند.اما ازاواخربهمن، بارش‌های خوبی صورت گرفت وتصاویر ماهواره‌ای در۹اسفند، پوشش برف در یک‌سوم ایران را تأیید می‌کرد.نکته حائز اهمیت این‌که این مقدار۲۳درصد بیشتر از میانگین درازمدت است. برهمین اساس، بنابر اعلام شرکت مدیریت منابع آب، حجم آب معادل برفی که هم‌اکنون ایران را سفیدپوش کرده، ۱۷میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود، یعنی معادل دوبرابر کل نیاز آب شرب و بهداشتی ایرانیان در یک‌سال.
     
شاید اوضاع بهتر شود
بررسی داده‌ها واطلاعات بارش‌های سازمان هواشناسی نشان می‌دهد سرعت کاهش بارش‌های کشور در مقایسه با دوره بلندمدت، کند شده و به ۳۱درصد رسیده است. بر پایه این گزارش، از ابتدای سال آبی جاری تا ۸ اسفند، بارش‌ها در چهار استان مثبت بوده است. در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، گلستان و مازندران به ترتیب ۰.۸درصد، ۲درصد و ۱۱.۶درصد نسبت به دوره بلندمدت افزایش یافته است. بررسی میزان بارش‌ها طی هفت روز اخیر نشان می‌دهد در بسیاری از استان‌ها وضعیت بارش‌ها بهبود یافته اما همچنان در ۲۷ استان کشور بارش‌ها منفی است. بیشترین کاهش بارش‌ها با ۶۶ درصد به نام هرمزگان ثبت شده و پس از آن، فارس با رشد منفی ۵۷ درصدی قرار دارد. در کرمان و بوشهر نیز بارش‌ها به ترتیب ۵۶ و ۵۲ درصد کاهش یافته است. در مجموع بارش‌ها در کشور نسبت به دوره بلندمدت ۳۱درصد کاهش یافته است. تا پنج روز اول اسفند میزان بارش‌های کشور در مقایسه با دوره بلندمدت و۹درصد کاهش یافته بود. جالب است بارش‌های اخیر توانست ارقام را به‌طور شگفت انگیزی تغییر دهد. به‌طوری که در هفته اول اسفند بیشترین کاهش بارش مربوط به استان کرمان، حدود ۷۸درصد بود که بعد از بارش‌های چند روز اخیر به ۵۶ درصد کاهش یافته است. 
     
جنگ آمار و ارقام
متأسفانه یکی از بزرگ‌ترین مشکلات موجود در ایران عدم وجود یک آمار دقیق و ناهماهنگی سازمان‌ها و نهادها برای انجام کارهاست. ضمن این‌که سوءمدیریت‌ها نیز مزید بر علت شده و مشکلات را دوچندان کرده است. با این‌که همگان می‌دانند وضعیت آبی کشور اصلا خوب نیست اما هنوز هیچ طرح و برنامه مشخص، جامع و درستی برای مدیریت آب‌های روان و آب‌های زیرزمینی ارائه نشده و مسئولان ترجیح می‌دهند هربار به ارائه آمار و ارقام بی‌اثر بپردازند و دیگر هیچ. بعد از این‌که اعلام شد بارش‌های آخر بهمن و اوایل اسفند نقش بسزایی در تأمین آب کشور دارند اما تازه‌ترین گزارش دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد، میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر) تا اسفندماه در حالی به ۲.۹۴میلی‌متر رسیده که در هم‌سنجی با مدت مشابه سال گذشته که .۱۳۰میلی‌متر بارش داشته‌ایم، ۲۸درصد کاهش را نشان می‌دهد. هاشم امینی، مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور نیز سال آبی جاری را چهارمین سال خشک می‌داند که تداوم آن روی منابع آبی تأثیر گذاشته است. این حرف‌ها به منزله این است که گرچه این روزها شاهد بارش‌هایی در سطح کشور هستیم اما در کل وضع بارش‌ها هنوز مناسب نیست.همچنین بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا۵اسفند در مقایسه با دوره بلندمدت، کاهش ۳۴ درصدی را نشان می‌دهد.دراین‌بین وضعیت بارش‌ها در شش استان کرمان، فارس، هرمزگان، بوشهر، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان از سایر مناطق کشور بدتر است. استان فارس در مقام نخست کم‌بارش‌ها قرار دارد و ۱۶ استان نیز کم‌ و بیش درگیر این وضعیت هستند. 

همه چیز خوب است!
براساس اعلام پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور، بارش‌های فراتر از حدطبیعی در برخی مناطق کشور طی روزهای آینده پیش‌بینی می‌شود. پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور، جدیدترین نقشه‌های پیش‌بینی هفتگی بارش کشوربرمبنای نقشه‌های احتمالی از ۷اسفند تا ۱۹فروردین ۱۴۰۳ را تولید و ارائه کرد. 
براین اساس بارش هفته‌ اول (۷تا ۱۳اسفند) عمدتا متمرکز بر شرق و جنوب‌ شرق کشور، دامنه شرقی کوه‌های زاگرس میانی و دو سوی دامنه‌های البرز مرکزی و غربی خواهد بود. بارش انباشته در جنوب‌ شرق کشور با احتمال حدود ۷۵درصد بین ۳۰ تا ۸۰ میلی‌متر بیش از نرمال خواهد بود. بارش در شمال‌ شرق، شمال‌ غرب و دامنه غربی کوه‌های زاگرس کمتر از نرمال و برای سایر مناطق در محدوده نرمال پیش‌بینی شده است. 
بارش هفته دوم(۱۴ تا ۲۰ اسفند) در نوار شمالی در محدوده نرمال تا کمتر از آن، در مرکز و نیمه جنوبی کشور ۱۰ تا ۳۰ میلی‌متر بیش از نرمال و در سایر مناطق طبیعی خواهد بود. بارش انباشته جنوب‌ شرق کشور با احتمال ۵۰ تا ۷۵ درصد از ۱۰ تا ۳۰ میلی‌متر بیش از نرمال پیش‌بینی شده است. 
بارش انباشته هفته سوم (۲۱ تا ۲۷ اسفند) با احتمال حدود ۵۰درصد در دو سوی کوه‌های زاگرس، ۲۰ تا ۵۰ میلی‌متر بیش از نرمال در نوار شمالی کشور در محدوده نرمال و در سایر مناطق بین نرمال تا بیش از آن خواهد بود. بارش هفته چهارم (۲۸ اسفند ۱۴۰۲ تا ۵ فروردین ۱۴۰۳) در مناطقی از کوه‌های زاگرس در محدوده نرمال تا بیش از آن و در سایر مناطق، نرمال برآورد می‌شود. انتظار می‌رود بارش کشور در هفته‌های پنجم و ششم (۶ تا ۱۹ فروردین ۱۴۰۳) در محدوده نرمال باشد. 

وضعیت خطرناک است!
جمعیت ایران در سال۱۳۰۰ کمتر از ۱۰میلیون نفر بوده که امروز به بیش از ۸۰ میلیون نفر افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰ جزو ۱۰کشور پرجمعیت دنیا به شمار آید. میزان سرانه آب تجدیدپذیر در سال۱۳۰۰حدود ۱۳هزار متر مکعب بوده که در حال حاضر به حدود ۱۴۰۰مترمکعب تقلیل یافته است. روند کاهشی دسترسی به سرانه آب در تمام دنیا با توجه به روند رشد جمعیت وجود دارد، بیش از ۸۰ درصد وسعت ایران در مناطق نیمه خشک، خشک و فراخشک قرار گرفته که باید بازنگری در تمام اصول استفاده از آب در کشور انجام شود. آمارسازمان‌ها و وزارتخانه‌های متولی یامتأثر ازمنابع آبی کشور، بیان کننده شرایط نامساعد و گاهی خطرناک درباره عدم توجه به آب واستفاده ازآن است.این آمار به‌ویژه در آبخوان‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی، چاه‌های مجاز و غیرمجاز یا فرونشست زمین چنان نگران کننده است که ازیک جنگ نظامی ترسناک‌تر به نظر می‌رسد. اطلاعات می‌گویند حدود نیمی از۶۰۰آبخوان‌های آب زیرزمینی دشت‌های کشور درآستانه خشکی قرار دارند. مصرف آب‌های سطحی به میزانی غیرقابل باور رسیده و این باعث شده تقریبا اکثریت تالاب‌های کشور روبه خشکی وکاهش سطح بروند. مجدد آمار از کاهش آب‌های قابل استحصال واستفاده به کمتر از۱۰۰میلیارد مترمکعب می‌گویند. درهمین توان ذخیره‌سازی حاصل از سدسازی‌ها نیز به سختی ۵۰ میلیارد مترمکعب را نشان می‌دهد. دراین میان مشکلات مرتبط با سیستم‌های توزیع آب، انتقال بین حوضه‌ای، کیفیت آب، تأمین آب شرب، قیمت واقعی آب، تولیدانرژی برقابی،ریزگردها،دریاچه‌ ارومیه، شبکه‌های آبیاری و زهکشی، دیپلماسی آب، رودهای مرزی و تغییر اقلیم ازجمله مشکلاتی هستند که آن را به نام بحران آبی تا ورشکستگی می‌نامیم.