افت و خیزهای دلهره‌آور خزر

دریای خزر مدت‌هاست که خشمش را به کسی نشان نداده و خطوط ساحلی به‌جا مانده از جلبک‌های قدیمی هر روز کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر می‌شود. این تراژدی در شرق مازندران و سواحل غربی استان گیلان بیشتر از جاهای دیگر دیده می‌شود و مسافرانی که همه‌ساله به مازندران می‌آیند، می‌توانند آب رفتن دامنه این بزرگ‌ترین حوضچه آبی جهان را گواهی بدهند؛ مسافرانی که دانسته و نادانسته در شکل‌گیری این فرسایش طبیعی سهیم هستند اما به دخالت بشر در بر‌هم خوردن نظم طبیعت اعتقادی ندارند. 

بر‌اساس گزارش‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریاچه خزر، آب این دریاچه به‌علت تغییر شرایط اقلیمی تا سال 2050 پسروی خواهد داشت.

این در‌حالی است که فقط 50 درصد از پسرفت خزر مربوط به سرعت تبخیر آب است که درصورت ادامه این روند، 20 تا 25 درصد از مساحت آن در بخش‌های شمالی که سواحل روسیه را در‌بر می‌گیرد، کاهش می‌یابد. 

در حال حاضر دریاچه خزر 3.5 میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد. این دریاچه به سواحل 9 کشور محدود می‌شود که از این تعداد پنج کشور تحت‌تاثیر مستقیم نوسانات تراز آب دریا هستند. مطالعه و تحقیق در مورد میزان این نوسانات به‌عهده مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر است. این مرکز زیر‌مجموعه وزارت نیروست که از سال 1360 تاسیس شده است. 

تا 70 پیشروی، حالا پسروی 

مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان این‌که نوسانات آب و تغییرات دوره‌ای خزر به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بارز و پدیده‌ای شناخته‌ شده در بین ساحل‌نشینان شمال کشور به‌شمار می‌رود، به جام‌جم می‌گوید: «بررسی نوسانات آب این دریا از سال 1837 میلادی بر‌مبنای قدیمی‌ترین ایستگاه‌ تراز‌سنجی آغاز شد. رفتار خزر با توجه به دوره‌های افزایشی و کاهشی، افت‌وخیزهای زیادی داشته که اثرات آن به‌ویژه در 50 سال اخیر به‌وضوح در سواحل دیده می‌شود.» 

سیده‌معصومه بنی‌هاشمی ادامه می‌دهد: «سطح آب دریاچه طی سال‌های 1320 تا 1356 به‌طور کلی روندی کاهشی داشته و به پایین‌ترین سطح خود در سال 56 رسید. پس‌ از آن در دهه 60 و 70 سطح آب نزدیک به 5/2 متر افزایش یافت که این روند تا سال 1374 ادامه پیدا کرد. پس از آن تا امروز سطح تراز آب دریای خزر دو متر کاهش یافته است.»

مطالعه رفتار نوسانی خزر در سال‌های اخیر نشان می‌دهد از سال 1385 تاکنون سطح آب دریا، سالانه 10 سانتیمتر کاهش یافته است. طبق بررسی‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، سطح آب دریا در سال 1401 نسبت به سال 1400، 26 سانتی‌متر کاهش یافت. همچنین در سال 1400 نیز سطح آب این دریا 24 سانتیمتر و در‌مجموع طی دو سال اخیر نزدیک به 50 سانتیمتر افت سطح تراز داشته است.

مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر در‌خصوص مهم‌ترین منابع تامین‌کننده آب خزر و سهم ایران از این موضوع می‌گوید: «مؤلفه‌های اقلیمی از مهم‌ترین عوامل موثر بر منابع تامین‌کننده آب دریاچه هستند. حوضه آبریز خزر 5/3 میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد و حدود 5 درصد از آن در ایران واقع شده است. این در حالی است که سایر محدوده حوضه آبریز دریاچه خزر در هشت کشور دیگر قرار دارد. از مهم‌ترین مؤلفه‌های ورودی موثر بر تراز آب، میزان بارندگی و حجم آب رودخانه‌هاست. بیش از 130 رودخانه به این دریا منتهی می‏شوند که رودخانه‏های بزرگ عمدتا در ‏سواحل شمالی و رودخانه‏های کوچک در سواحل غربی و جنوبی پراکنده‏اند. در میان آنها ‏رودخانه ولگا در روسیه از نظر رژیم آبدهی مهم‌ترین رودخانه در حوضه آبریز خزر بوده و رودخانه کورا در ‏آذربایجان از درجه اهمیت دوم است. ایران با سهم 5 تا 6 درصدی سهم چندانی در تغذیه منابع آبی دریای خزر ندارد و مهم‌ترین رودخانه‌هایی که به این دریا می‌ریزند، سفید‌رود و رودخانه هراز است.»

بنی‌هاشمی افزایش دمای کره زمین و اثر مستقیم آن بر سرعت تبخیر آب را مهم‌ترین عامل کاهش سطح آب دریای خزر عنوان کرده و ادامه می‌دهد: «به‌طور کلی عوامل اقلیمی به‌ویژه تغییرات مؤلفه‌های آب و هوایی در سال‌های اخیر عامل اصلی کاهش سطح آب دریاچه خزر بوده و به این موارد باید فعالیت‌های انسانی و مدیریت منابع ورودی آب از‌جمله رودخانه‌ها را نیز افزود.»

آسیب به گردشگری و اقتصاد 

پسروی آب دریاچه خزر به حوزه گردشگری و اکوسیستم دریایی آسیب جدی وارد می‌کند.تغییرات سطح آب بر تمامی کاربری‌ها، سازه‌ها و بهره‌برداری‌های متأثر از دریا به‌ویژه سواحل اثر مستقیم می‌گذارد. 

تجربه‌ای که در دهه‌های 60 و 70 از یک دوره پیشروی آب دریا به‌دست آمد، نشان داد این اتفاق باعث زیر آب رفتن اراضی و ابنیه‌های فراوانی شده که به‌موجب آن اقدامات وسیعی از‌جمله دیوارهسازی و احداث سنگچین جهت جلوگیری از آسیبهای احتمالی به تاسیسات ساحلی انجام شد که همچنان در برخی از نقاط سواحل شمالی مشهود است. 
کاهش سطح آب خزر و پسروی دریا در برهه کنونی نیز باعث ایجاد چالش در زیرساخت‌ها و کاربری‌های اقتصادی و گردشگری می‌شود. کاهش ذخایر آبی وابسته به خزر مانند تالاب‌ها و خلیج گرگان، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی و تجاوز به حریم دریا، تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی، آسیب به انواع تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی به‌ویژه در مصب رودخانه‌ها و افزایش غلظت آلاینده‌های محیطی دریا از‌جمله تاثیرات مخرب پسروی دریا در سال‌های اخیر به‌شمار می‌رود. 
 
سرعت تبخیر بیش از آب ورودی 
 
تغییرات آب‏‌وهوایی، تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه و به‌‌ویژه افزایش دما در مقایسه با میانگین بلندمدت و تأثیر آن بر افزایش میزان تبخیر از سطح دریا، کاهش بارش در حوضه آبریز خزر و پایین‌آمدن حجم آبدهی رودخانه‌های اصلی به‌عنوان عوامل تأثیرگذار در بیلان آبی خزر مطرح است که بر مبنای سناریوهای تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح آب خزر تا پایان قرن 21 میلادی ادامه خواهد یافت. 

مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر می‌گوید: «به استناد مدل‌های پیش‌بینی، افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای و تاثیر آن بر گرمایش زمین و تأثیر آن بر مؤلفه‌های اقلیمی منطقه تا سال 2100 میلادی، کاهش قابل‌ توجه تراز آب خزر را به‌دنبال خواهد داشت. بر اثر این کاهش تراز، حدود 23 تا 34 درصد از وسعت دریای خزر کاسته خواهد شد که این موضوع در صورت تحقق بر سواحل جنوب‌شرقی خزر تأثیر قابل‌ ملاحظه‌ای خواهد گذاشت.»

به گفته این مسئول، عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و بالا رفتن میزان تبخیر از سطح آب دریاست که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه‌ها قابل جبران نیست.
 در حال حاضر برآوردها حاکی از بارش متوسط سالانه 220 میلی‌متر بر سطح دریا و تبخیر متوسط سالانه بیش از 1000 میلی‌متر است. با توجه ‌به نتایج تحقیقات علمی درباره کاهش سطح آب خزر، ضرورت دارد برای درک بهتر از روند تاثیر تغییر اقلیم بر بیلان آبی این دریاچه، اقدام‌های هماهنگی در کشورهای حوضه دریای خزر برای مطالعه و مدیریت یکپارچه حوضه آبریز جهت برنامه‌‌ریزی و تمهیدات لازم در صورت مواجهه با شرایط محتمل آتی انجام شود. 

با این همه مدیر مرکز مطالعه و تحقیقات دریای خزر احتمال خشک شدن دریای خزر در سال‌های آینده را غیر‌قابل‌پیش‌بینی می‌داند و می‌گوید: «هیچ مرجع علمی دقیقی که بتواند خشک شدن کامل دریاچه خزر را در سال‌های آینده تایید کند، وجود ندارد. چه بسا که شرایط جوی در دهه‌های بعدی تغییر کرده و دریای خزر دوباره یک دوره پیشروی را تجربه کند!»

دریای خزر در عمیق‌ترین نقاط خود بیشتر از 1000 متر عمق دارد و کسانی که با قاطعیت از خشک شدن این دریا خبر می‌دهند از عمق واقعی آن خبر ندارند! 

افزایش دما و سرعت تبخیر آب ممکن است موجب پسروی دریای خزر شده و از مساحت آن کم کند اما احتمال خشک شدن کامل آن نیاز به برسی‌های دقیق‌تر و علمی‌تری دارد.