جشنواره شعر فجر؛ هرسال، یک شیوه

در این نوشتار، بر دوره‌های مختلف برگزاری جشنواره نگاهی خواهیم افکند تا متوجه شویم شکل برگزاری این جشنواره در دوره‌های مختلف هیچ روال مشخصی نداشته است. این بی‌برنامگی و برگزاری جشنواره هرسال به یک شکل، باعث شده جشنواره شعر فجر نتواند در طول نزدیک به دو دهه برگزاری به جایگاه خود به عنوان مهم‌ترین جشنواره شعری کشور، آن هم در سرزمینی که شعر هنر اصلی و ثروت ملی آن محسوب می‌شود، دست‌یابد.

جشنواره شعر فجر در سال۸۵ و به پیشنهاد و دبیری علیرضا قزوه آغاز به کار کرد. مراسم پایانی این جشنواره ۲۴بهمن ۸۵ در تالار وحدت برگزار شد و در نخستین دوره سعی شد از همه فعالان شعر در سال‌های بعد از انقلاب به شکلی تجلیل شود. به همین دلیل برگزیدگان نخستین جشنواره بین‌المللی شعر فجر در ۱۰بخش امام و انقلاب، آیینی، جوان، طنز، تصنیف و ترانه، کلاسیک، نو، کودک و نوجوان، فارسی‌زبانان و ملی و میهنی معرفی شدند و به ۲۷شاعر هم به عنوان برگزیدگان استانی جوایزی اهدا شد. نبود تعریف مشخص برای بخش‌های اهدای جایزه که برخی به قالب‌ها و برخی به مضمون‌ها می‌پرداخت و نیز نامشخص‌بودن معیار داوری‌ها باعث شد جشنواره در همان دوره اول با اما و اگرهایی روبه‌رو شود؛ اما به هرحال دوره اول بود و می‌شد این مسأله را در دوره‌های بعد حل کرد. دومین دوره جشنواره با دبیری محمود اکرامی‌فر و با برگزاری جشنواره‌های استانی برگزار شد. این جشنواره ۱۲بهمن۸۶ در مشهد افتتاح شد و ۳اسفند در تالار وحدت به کار خود پایان داد. برگزاری جشنواره به صورت استانی و کشوری، همه فعالان شعر در سراسر کشور را درگیر خود کرد. در آن دوره ارسال اثر، ملاک داوری بخش جوان شد و جشنواره در سه بخش اصلی برگزار شد؛ بخش کشوری، بخش جوان و بخش استانی. در بخش کشوری که به هر کدام از برگزیدگان این بخش ۱۴سکه بهار آزادی اهدا شد، در این رشته‌ها: کودک و نوجوان، آزاد، اجتماعی، پایداری و انتفاضه، آیینی و امام و انقلاب و همین بخش‌ها برای شاعران جوان نیز برگزیده داشت که به هرکدام ۱۰سکه بهار آزادی اهدا شد. از هر استان نیز یک نفر برگزیده شد که ۵ سکه بهار آزادی دریافت کرد. بازهم نامشخص‌بودن رشته‌ها و تعریف‌های هر بخش در این سال دیده شد، اما برگزاری جشنواره در سراسر استان‌ها همه کشور را درگیر برگزاری آن کرد.

سکه‌باران بی‌مبنا

وضع مالی خوب وزارت ارشاد باعث شده بود جشنواره شعر فجر در دوره‌های اولیه با سکه‌باران‌های پی در پی همراه باشد. اوج این قضیه را در دوره سوم جشنواره شاهد بودیم که با دبیری علی معلم دامغانی و دبیری علمی‌ فاضل نظری همراه بود. همین نکته که جشنواره یک دبیر و یک دبیر علمی‌ داشت، نشان‌دهنده این بود که مبنا و دلیل معقولی برای تعریف‌ها و انتخاب‌ها در جشنواره وجود نداشته است. در این دوره بخش جوان به صورت رقابتی برگزار شد. از برگزیدگان بخش رقابتی این دوره از جشنواره می‌توان به حسین جنتی، محمدمهدی سیار، علیرضا بدیع، محمدجواد شاهمرادی(آسمان)، مهدی فرجی کاشان و... اشاره کرد. اما در دوره سوم، یک کار عجیب هم صورت گرفت. در مراسم پایانی جشنواره که ۱۰اسفند۱۳۸۷ در تالار وحدت برگزار شد، نام ۶۰شاعر به عنوان برگزیدگان شعر امروز انقلاب اسلامی‌ قرائت و به آنان جایزه اهدا شد و عجیب این که نام دبیرعلمی ‌هم در بین آنها بود. این انتخاب‌ها که ملاک و مبنای مشخصی هم نداشت، باعث اعتراض و البته شگفتی شد. چهارمین دوره جشنواره باز هم شاهد برگزاری با یک دبیر(سیدعلی موسوی گرمارودی) و یک دبیر علمی(مرتضی امیری اسفندقه) بود. در این دوره فراخوانی داده شد و شاعران اشعارشان را به جشنواره فرستادند و جشنواره در سه بخش شعر سنتی، شعر نو و شعر کودک و نوجوان برگزار شد که به این ترتیب ملاک داوری براساس قالب در جشنواره رسمیت پیدا کرد. در مراسم پایانی که روز اول اسفند۸۸ در تالار وحدت برگزار شد، در همه بخش‌ها شاهد اعطای جایزه به رتبه‌های اول تا سوم بودیم. محمود حبیبی کسبی، سینا علیمحمدی و کبری بابایی رتبه‌های اول این جشنواره را در سه بخش یادشده به دست آوردند. پنجمین دوره جشنواره با دبیری پرویز بیگی حبیب‌آبادی در حالی برگزار شد که وعده افزایش جایزه‌ها به ۲۰، ۱۶ و ۱۲ سکه بهار آزادی برای برگزیدگان اول تا سوم و تسهیلات وام تا سقف ۵۰ میلیون ریال و اهدای کارت و چاپ آثار برگزیده به برگزیدگان داده شد. ضمن این که بخش ترانه و سرود هم به بخش‌های جشنواره اضافه شد. عحیب نیست که در این دوره از نفر اول در بخش‌های شعر کلاسیک، سپید و نیمایی و ترانه و سرود خبری نبود و هیات داوران چند شاعر را به صورت مشترک دوم و سوم کردند. تنها در بخش کودک و نوجوان، رتبه اول به بابک نیک‌طلب اختصاص یافت. دوره ششم جشنواره با دبیری عبدالجبار کاکایی، اول اسفند ۹۰ درحالی برگزار شد که دبیری جشنواره همچنان با بیگی حبیب‌آبادی بود و باز هم یک بخش دیگر به جشنواره اضافه شد؛ پژوهش. در این دوره هم فقط رتبه ‌اول در بخش شعر کلاسیک معرفی شد و حسن روشان تنها نفر اول این جشنواره بود.

حاشیه پشت حاشیه

هفتمین جشنواره شعر فجر که ۷اسفند۹۱ در تالار وحدت برگزار شد، شاهد حاشیه جدیدی بود که به خاطر یک بدعت تازه در برگزاری جشنواره به وجود آمد. در این دوره به صورت ناگهانی تصمیم بر این گرفته شد که شاعر برگزیده و کتاب شعر برگزیده مردمی ‌انتخاب شود. برگزارکنندگان اعلام کردند بر اساس نظرسنجی عمومی، علیرضا قزوه و حمیدرضا برقعی برترین شاعران مردمی‌ دهه اخیر و سه‌گانه فاضل نظری شامل «اقلیت»، «گریه‌های امپراتور» و «آن‌ها» نیز کتاب برگزیده مردمی ‌بوده‌اند. این نتایج موافقان و مخالفان زیادی را به دنبال داشت و حاشیه‌هایی برای جشنواره به وجود آورد که تا مدت‌ها ادامه داشت. در این دوره از جشنواره که با دبیری شاعری نام‌آشنا برگزار نشد و رضا حمیدی دبیری آن را به عهده داشت فقط در بخش‌های شعر نو(مهرداد احمدی از استان کردستان) و سرود و ترانه (احمد امیرخلیلی) شاهد انتخاب برگزیده بودیم. دوره هشتم جشنواره با دبیری عبدالجبار کاکایی برگزار شد. تا این زمان، ارسال شعر همچنان شیوه شرکت در جشنواره بود اما در این دوره یک بخش جنبی برای مجموعه شعر‌های منتشرشده در سال‌های ۹۰، ۹۱ و ۹۲ به جشنواره اضافه شد تا این کتاب‌ها مورد بررسی قرار ‌گیرد. مراسم پایانی جشنواره در ۳۱ اردیبهشت ۹۳ برگزار شد و اتفاقا از نظر تعداد برگزیدگان نسبت به جشنواره‌های قبل و بعد خود رکورددار بود به گونه‌ای که ۱۳ شاعر در بخش‌های مختلف برگزیده شدند. در این دوره همچنین بخشی به عنوان بخش بومی ‌هم به جشنواره اضافه‌شد.

تغییرات اساسی

دوره نهم جشنواره شعر فجر به دبیری اسماعیل امینی برگزار شد و از این دوره بود که اساسنامه جشنواره شعر فجر تدوین و برگزاری آن دچار تحول اساسی شد. به این صورت که از این دوره به بعد، جایزه شعر فجر جایگزین کتاب سال جمهوری اسلامی‌ در بخش شعر شد و داوری کتاب‌های شعر جایگزین داوری آثار ارسالی شد. در اولین دوره اهدای جایزه به کتاب، داوری شعر نو و کلاسیک در هم ادغام شد و جایزه برگزیده به کتاب یک شاعر درگذشته (محمد قهرمان) اهدا شد. در بخش درباره شعر(پژوهش)، هیوا مسیح و در بخش شعر کودک و نوجوان، مریم‌ هاشم‌پور و شاهین رهنما مشترکا برگزیده شدند. دوره دهم جشنواره هم با دبیری اسماعیل امینی برگزار شد و در مراسم پایانی این دوره که اول اسفند ۹۴ برگزار شد، بخش اصلی یعنی شعر بزرگسال برگزیده‌ای نداشت و در بخش‌های درباره شعر اثری از عباس ماهیار و در شعر کودک و نوجوان، کتاب‌های کمال شفیعی و مریم‌هاشم‌پور به صورت مشترک انتخاب شدند. سنت انتخاب برگزیده مشترک به دوره یازدهم هم رسید. در بخش شعر بزرگسال آثاری از عبدالحمید ضیایی و سمانه کهرباییان مشترکا برگزیده شدند. در بخش کودک و نوجوان هم برگزیده مشترک بود؛ طیبه شامانی و مریم‌هاشم‌پور. فقط در بخش «درباره شعر» بود که یک برگزیده معرفی شد، کتابی از نصرا... پورجوادی در این دوره که دبیری جایزه با محمدکاظم کاظمی ‌شاعر افغانستانی بود، بخشی به نام شعر افغانستان به جشنواره اضافه شد و روح‌الامین امینی، سیده تکتم حسینی، قنبرعلی تابش، ابوطالب مظفری و عفیف باختری به صورت مشترک برگزیده شدند. در دوره دوازدهم مراسم پایانی روز ۶ اسفند ۹۶ برگزار شد. دبیر این دوره جشنواره جواد محقق بود و در مراسم پایانی علاوه بر کتاب‌های برگزیده، از ناشر برگزیده هم تجلیل شد. در این دوره در بخش شعر بزرگسال، کتابی سروده رویا شاه‌حسین‌زاده برگزیده شد و در بخش درباره شعر، جایزه مشترک به سیدمحمد راستگو و محمود فتوحی تعلق گرفت. بخش شعر کودک و نوجوان برگزیده‌ای نداشت. دوره سیزدهم جشنواره در ۱۳ بهمن ۹۷ به دبیری بهمن ساکی برگزار شد و در بخش درباره شعر حسن جوادی و در بخش شعر بزرگسال سیدرضا محمدی و ابوذر پاکروان به صورت مشترک برگزیده جشنواره معرفی شدند. چهاردهمین دوره جشنواره شعر فجر در حالی برگزار شد که در این دوره، یک بخش به عنوان شعر جوان به جشنواره اضافه شد که در آن شاعران، اشعار خود را به جشنواره ارسال می‌کردند. دبیر این دوره جشنواره، سعید بیابانکی بود و در بخش شعر بزرگسال، آثاری از واهه آرمن و پانته‌آ صفایی برگزیده مشترک شدند و کتاب از سیدعلی میرافضلی به عنوان برگزیده بخش درباره شعر انتخاب شد. بخش شعر کودک و نوجوان برگزیده نداشت. در دوره پانزدهم دو بخش دیگر به مناسبت سی‌امین سالگرد دفاع مقدس به جشنواره اضافه شد و با نظرخواهی از اهالی رسانه، ۱۴شاعر دفاع مقدس انتخاب شدند و در بخشی به نام نفس‌های شعر در روزگار کرونا از فعالان شعر در ایام قرنطینه تجلیل شد. اما حاشیه اصلی این جشنواره به انتخاب دبیر آن برمی‌گشت که شاعر نبود. انتخاب دکتر مریم جلالی که خود استاد دانشگاه و صاحب‌نظر در نقد ادبی بود، به مذاق شاعران زیاد خوش نیامد اما به هر روی در مراسم اختتامیه این دوره که ۲۶بهمن ۹۹ برگزار شد، در همه بخش‌ها برگزیدگان مشترک انتخاب شدند. در دوره شانزدهم، دبیر جشنواره قربان ولیئی بود و مراسم پایانی در ۴اسفند۱۴۰۰ در تالار وحدت برگزار شد. در این دوره، بعد از دو دوره برگزاری، بخش شعرجوان دوباره حذف شد و بخش‌های شعر کلاسیک، شعر نو و شعر محاوره به صورت مستقل داوری شدند. مهدی مردانی تنها برگزیده بخش کودک و نوجوان بود و در شعر کلاسیک، عالیه مهرابی و علیرضا رجبعلی‌زاده کاشانی و درباره شعر، سجاد آیدنلو و وحید عیدگاه طرقبه برگزیده مشترک شدند اما در بخش‌های شعر نو و شعر محاوره برگزیده‌ای معرفی نشد. در دوره هفدهم که همین ۱۵بهمن امسال به دبیری رضا اسماعیلی برگزار شد، تنها در بخش درباره شعر شاهد انتخاب برگزیده (مهدی محبتی) بودیم و در بقیه بخش‌های جشنواره برگزیده‌ای نداشت.

هر لحظه به رنگی بت عیار درآمد

مروری بر دوره‌های مختلف جشنواره شعر فجر نشان می‌دهد این جشنواره ثبات لازم را ندارد و هرسال به شکل و شیوه‌ای برگزار شده است. در سال‌های مختلف شاهد برگزاری جشنواره در زمان‌های مختلف بوده‌ایم. جشنواره چند سال در بهمن، چند سال در اسفند و هر سال در تاریخی برگزار شده است و حتی در دوره‌ای جشنواره در اردیبهشت سال بعد برگزار شده است. انتخاب دبیران، تابع دستورالعمل مشخصی نبوده است، گاهی دبیر و دبیر علمی‌ دو فرد مجزا بوده‌اند و در دوره‌هایی دبیر علمی‌ اصلا خودش شاعر نبوده است یا در دوره‌هایی دبیران علمی‌ شاعران چندان شناخته‌شده‌ای برای عموم مردم و جامعه ادبی نبوده‌اند. یک رویداد ادبی، آن هم در سطح ملی باید با برنامه‌ریزی دقیق، از پیش مشخص و چندساله همراه باشد. کدام جشنواره ادبی بزرگ در سطح جهان است که چند ماه قبل از برگزاری، دبیر آن تعیین شده و تازه تصمیم‌گیری می‌شود که چه بخش‌هایی در جشنواره باشد یا نباشد؟ خارج‌کردن جشنواره از استان‌ها و اضافه‌کردن بخشی به عنوان محافل شعر، یکی دیگر از اشتباهات در برنامه‌ریزی جشنواره بوده است.