ستاری در مراسم گشایش فاز نخست کارخانه نوآوری و صنایع خلاق البرز:
این شرایط اولیه در مورد خیلی از کسب‌وکارها به معنای گردآوری امکانات بسیار پیشرفته نیست اما حتی پیداکردن محلی به‌عنوان دفتر کار و میز و صندلی و امکانات اولیه نیز با توجه به هزینه‌های بالای اجاره دفتر تجاری و خرید وسایل، چالش کوچکی نیست.
این مشکل که می‌توان گفت همه صاحبان ایده در سراسر دنیا به نوعی در شروع مسیر خود با آن روبه‌رو هستند از سال‌ها پیش با شکل‌گیری مفهوم جدیدی به نام «فضای کار اشتراکی» به آن پاسخ داده شده‌است.
فضای کار اشتراکی در سال‌های اخیر در کشور ما نیز در حال توسعه است و نمونه‌های موفقی از آن خدمات متنوعی را به صاحبان ایده، کسب‌وکارهای کوچک و استارت‌آپ‌ها ارائه می‌دهد.
برای آشنایی بیشتر با نحوه عملکرد این مجموعه‌ها، امکانات و خدماتی که ارائه می‌دهند و افق پیش‌روی توسعه این فضا سراغ داوود ابراهیمی، کارشناس ارشد مرکز شتاب‌دهی نوآوری رفتیم تا ضمن آشنایی بیشتر با این فضاها، در خصوص نحوه توسعه آنها مطلع شویم.
«فضای کار اشتراکی» در گام اول باید بتواند محل کار مناسبی با رعایت استانداردهای مورد نیاز فضای کار به‌وجود بیاورد و این فضای استاندارد را در اختیار چند مجموعه کسب‌وکاری قرار دهد.
در اوایل شکل‌گیری این فضاها، فضای کار اشتراکی فقط امکانات اولیه مانند میز و صندلی و دسترسی به اینترنت را برای کاربران فراهم می‌کرد و بیشتر هم مورد توجه و استقبال کسب‌وکارهای حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزار بود که به فضا و امکانات پیشرفته و ویژه‌ای نیاز نداشتند اما رفته‌رفته مشخص شد داستان فضای کار اشتراکی به همین‌جا ختم نمی‌شود؛ کارکردهای دیگر آن، به‌وجودآمدن چنین فضاهایی در زیست‌بوم کسب‌وکارهای جدید را به یکی از ضرورت‌ها تبدیل و حوزه‌های مختلف کسب‌وکار را به حضور در چنین مکانی دعوت کرد.
مزیت فضای کار اشتراکی
فضای کار اشتراکی در درجه اول باید بتواند شرایط کار مناسبی را برای مخاطبان خود فراهم کند. فضای کار مناسب شامل امکانات دفتری مانند میز و صندلی، نور مناسب، دسترسی به اینترنت پرسرعت، اتاق جلسات و سایر امکاناتی است که می‌تواند شرایط فعالیت یک مجموعه کوچک و نوپا را فراهم کند. داوود ابراهیمی با اشاره به این موارد تاکید می‌کند: «در کنار این موضوع دسترسی مناسب و محلیت نکته دیگری است که امکان استفاده از این فضا را برای مخاطبان ایده‌آل‌تر می‌کند.»
یکی از مزیت‌های استفاده از فضای کار اشتراکی این است که در ابتدای مسیر راه‌اندازی کسب‌وکار که هنوز تیم کاری بزرگی ندارید، نیازی به اجاره یک دفتر کامل نخواهید داشت. بر اساس نوع کسب‌وکار می‌توان به شکل‌های مختلفی از خدمات فضاهای کار اشتراکی استفاده کرد؛ از اجاره یک صندلی در یک میز کاری برای افراد آزادکار، اجاره یک میز کامل برای کسب‌وکارهای نوپا و تیم‌های کوچک استارت‌آپی تا حتی اجاره یک اتاق برای کسب‌وکارها و شرکت‌هایی که کمی بزرگ‌تر هستند اما دوست دارند دفتر کارشان در محیط پویای فضای کار اشتراکی باشد. این تنوع در ارائه خدمات متنوع کمک می‌کند تا به‌راحتی بتوانید بر اساس نیازی که دارید بهترین گزینه ممکن برای شرایط خاص خود را انتخاب کنید.
مجوز رسمی فضاهای کار اشتراکی
کارشناس ارشد مرکز شتاب‌دهی نوآوری در خصوص چگونگی جدی شدن فعالیت این مجموعه‌ها در کشور توضیح می‌دهد: «از چند سال پیش ضرورت شکل‌گیری شتاب‌دهنده‌ها در زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور احساس شد و به‌طور رسمی از آنها حمایت می‌شد اما در بررسی‌هایی که در سال ۹۸ در خصوص اجزای مورد نیاز زنجیره فعالیت‌های زیست‌بوم نوآوری و فناوری در سایر کشورها داشتیم، به نکته جالبی رسیدیم.»
ابراهیمی در ادامه تصریح می‌کند: «در آن زمان تقریبا تعداد مراکز شتاب‌دهی در کشور ما برابر با تعداد این مراکز در کشورهای پیشرفته ازجمله آلمان و ایالات‌متحده بود و حدود ۱۶۰ مرکز شتاب‌دهی و درخواست برای تاسیس شتاب‌دهنده داشتیم (درحال‌حاضر درخواست‌ها به ۲۵۰ تا ۳۰۰ مجموعه رسیده‌است). با وجود این به نظر می‌رسد همچنان حلقه‌ای مفقود در زیست‌بوم نوآوری و فناوری ما وجود دارد. در بررسی‌هایی که داشتیم در آن زمان تعداد مراکز فضای کار اشتراکی در کشور ما حدود ۲۹ مرکز بود که این عدد در آن زمان در مورد ایالات‌متحده به طرز شگفت‌آوری متفاوت بود؛ ۵۰۰۰ فضای کار اشتراکی!»
به گفته این فعال زیست‌بوم نوآوری کشور، این تفاوت فاحش گویای این موضوع بود که فضای کار اشتراکی سهم بزرگی در توسعه کسب و‌کارهای نوپا و توسعه فناوری در کشورها می‌تواند ایفا کند.
ابراهیمی توضیح می‌دهد: «طی جلساتی که با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری داشتیم، تلاش کردیم اهمیت این موضوع را به‌خوبی شفاف کنیم که باید فضاهای کار اشتراکی نیز به‌رسمیت شناخته شود و از شکل‌گیری آنها نیز حمایت صورت بگیرد؛ زیرا در چرخه نوآوری و کارآفرینی در دنیا، خروجی فضاهای کار اشتراکی شرکت‌های رشد‌یافته‌تری هستند که می‌توانند جذب شتاب‌دهنده‌ها شوند و طی برنامه‌های شتاب‌دهی به شرکت‌های بزرگ‌تر و پویاتری تبدیل شوند. طی همکاری‌های معاون محترم علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، این موضوع مورد تأیید قرار گرفت و شاخص‌هایی برای پذیرش فضای کار اشتراکی استاندارد در‌نظر گرفته شد تا مراکز بتوانند با احراز این شرایط مجوزهای لازم برای فعالیت رسمی خود را اخذ کنند.»
هنوز راه زیادی در پیش است
با وجود فعالیت‌ها و حمایت‌های صورت‌گرفته به نظر می‌رسد همچنان فاصله زیادی با رشد منطقی چنین محیط‌های کاری در زیست‌بوم نوآوری داریم. ابراهیمی در این خصوص به جام‌جم می‌گوید: «هنوز تعداد فضاهای کار اشتراکی در کشور کم است و حداقل باید به ۱۰ برابر تعداد کنونی برسد تا کمی نسبت میان تعداد فضاهای کار اشتراکی، شتاب‌دهنده‌ها و مراکز رشد و پارک‌ها در زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور به تعادل برسد.»
در حال حاضر حدود ۵۰ فضای کار اشتراکی به‌صورت رسمی و غیررسمی در سراسر کشور در حال فعالیت است که از میان آنها ۲۰ مرکز موفق به احراز شرایط مورد نظر و اخذ تأییدیه از‌سوی معاونت علمی و فناوری برای فعالیت رسمی شده‌است. از این تعداد ۱۲ فضا در تهران، سه فضا در اصفهان، دو فضا در مشهد و در هر یک از شهرهای شیراز، پاکدشت و پردیس نیز یک فضا در حال ارائه خدمات به کسب‌وکارهاست.
در حال حاضر این ۲۰ مجموعه در‌مجموع ۲۲هزار مترمربع فضای کار اشتراکی در کشور فراهم کرده و در این فضا زمینه اشتغال و فعالیت کاری ۳۵۰۰ نفر فراهم شده‌است.
مدل‌های درآمد
گرچه اولین شرط برای توسعه فضای کار اشتراکی فراهم کردن فضایی برای استقرار چند مجموعه کسب و کاری است اما مفهوم فضای کار اشتراکی کمی گسترده‌تر از صرفا یک محیط با چند میز و صندلی است.
ابراهیمی در این خصوص توضیح می‌دهد: «فضای کار اشتراکی علاوه بر فراهم کردن شرایط مناسب و استاندارد برای فعالیت مجموعه‌ها باید فضایی را برای برقراری ارتباط و شبکه‌سازی میان مجموعه‌های ساکن با یکدیگر و همچنین دیگر اعضای زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور فراهم کند. در واقع این روزها یکی از دلایل بسیاری از افراد و مجموعه‌های ساکن چنین فضاهایی صرفا فراهم کردن محیطی ساده برای کسب‌وکارشان نیست، بلکه به‌دنبال ایجاد ارتباطات گسترده‌تر با سایر فعالان حوزه کاری‌شان یا نهادهای مربوط و درگیر شدن در پروژه‌ها و فرصت‌های شغلی و درآمدی دیگر در آینده است.»
به گفته کارشناس ارشد مرکز شتاب‌دهی نوآوری، تأمین هزینه‌های جاری فضاهای کار اشتراکی نکته دیگری است که خود موجب توسعه محدوده فعالیت‌های این مجموعه‌ها در کشور شده‌است. ابراهیمی در این رابطه توضیح می‌دهد: «در بسیاری از کشورهای پیشرو، فضاهای کار اشتراکی صرفا از محل اجاره فضای کار به‌راحتی می‌توانند مخارج خود را تأمین کنند و درآمدزایی داشته‌باشند. این در حالی است که در شرایط کنونی زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور، اخذ اجاره‌بهای سنگین از کسب و کارهای در حال شکل‌گیری امکان‌پذیر نیست، به همین دلیل اجاره‌بها به تنهایی پاسخگوی هزینه‌های فضای کار اشتراکی نخواهد بود.»
وی در پاسخ به پرسش جام‌جم در خصوص نحوه تعیین اجاره‌بهای این فضاهای کاری تصریح می‌کند: «میزان اجاره و طول مدت اجاره در این فضاها مشابه اجاره دفتر کار بر اساس کشش بازار تعیین می‌شود و نهادهایی مانند معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و مرکز شتاب‌دهی نوآوری در تعیین اجاره‌بها دخل و تصرفی ندارند. ولی بدون شک اگر مجموعه‌ای اقدام به اعلام نرخ‌های غیرمتعارف کند با استقبال خوبی از سوی مخاطبانش مواجه نمی‌شود. در خصوص برخی مجموعه‌هایی که از حمایت‌های دولتی برخوردارند ممکن است این نرخ کمی پایین‌تر و در مورد مجموعه‌های کاملا مستقل کمی بالاتر باشد.»
ابراهیمی توضیح می‌دهد: «به همین دلیل فضاهای کار اشتراکی باید بتوانند در کنار فراهم‌کردن فضای کار، فعالیت‌های دیگری به‌منظور افزایش درآمدزایی و تأمین مخارج داشته‌باشند و در واقع مدل‌های درآمدی جانبی برای خود ایجاد کنند.»
وی می‌افزاید: «برای مثال در کنار اجاره یک صندلی و میز در حال حاضر برخی فضاهای کار اشتراکی امکان اجاره یک اتاق به‌عنوان دفتر کار اختصاصی را برای کسب‌وکارهای بزرگ‌تر فراهم کرده‌اند. برگزاری رویدادها و دوره‌های آموزشی مختلف نیز از دیگر مدل‌های درآمدی برخی از این مجموعه‌هاست. در کنار این روش‌ها برخی نیز با توجه به وجهه مثبت فعالیت‌های فضای کار اشتراکی در تعامل با نهادها و سازمان‌های بزرگ پروژه‌های بزرگی را دریافت می‌کنند که تیم‌های ساکن در فضا با مشارکت یکدیگر آن را پیش ببرند و فضای کار اشتراکی نیز به‌عنوان رابط این پروژه‌ها درآمدزایی مجزایی داشته‌باشد.»
مراکز رسمی فعال
در حال حاضر ۲۰ مرکز موفق به اخذ مجوز از سوی مرکز شتاب‌دهی نوآوری شده‌اند. ابراهیمی در خصوص ضرورت اخذ این مجوز برای فعالیت این فضاها در کشور به جام‌جم می‌گوید: «از آنجا که هر چه یک مجموعه قوی‌تر باشد امکانات بهتری را نیز می‌تواند برای اعضای خود فراهم کند، استقرار در فضاهای دارای مجوز نیز امکان بهره‌مندی بیشتر از تسهیلات و حمایت‌های مختلف را افزایش خواهدداد و از طرف دیگر احتمال مواجهه با مشکلات و دردسرهای گوناگون نیز کاهش خواهدیافت. بنابراین بهتر است افرادی که به‌دنبال استقرار در چنین مجموعه‌هایی هستند از نحوه فعالیت و مجوزهای اخذشده مجموعه از طریق وبگاه مرکز شتاب‌دهی نوآوری به نشانیtechnovation.ir مطلع شوند.»
وی می‌افزاید: «از جمله امکاناتی که با همکاری وزارت فناوری ارتباطات و اطلاعات از سال گذشته برای این مجموعه‌ها فراهم شده‌است، امکان دریافت تعداد بالای کدپستی برای یک نشانی واحد است تا هر کسب‌وکار ساکن در این فضاها بتواند کدپستی مستقلی را در اختیار مشتریان خود قرار دهد. هرچه در مسیر توسعه این فضاها به پیش برویم بدون شک مزایا و قوانین حمایتی بیشتری در جهت توسعه بیشتر این فضاها شکل خواهدگرفت. در حال حاضر نیز ارتباط شکل‌گرفته میان این مجموعه‌های دارای مجوز با پارک فناوری پردیس و معاونت علمی و فناوری نیز هم‌افزایی‌های زیادی را برای این مجموعه‌ها به وجود آورده‌است.»
ابراهیمی با اشاره به اهمیت نظارت بر نحوه ارائه خدمات در این مجموعه‌ها تصریح می‌کند: «یکی از مزیت‌های استقرار در فضاهای دارای مجوز رسمی، پایش و نظارت مستمر پارک فناوری پردیس و معاونت علمی بر نحوه ارائه خدمات در این مجموعه‌هاست. این موضوع مانع افت کیفیت خواهدشد. حتی در رویدادهای مهمی مانند پردیس‌سامیت مسابقه‌هایی را میان این مجموعه‌ها برگزار می‌کنیم و بر اساس عملکرد و رضایت مخاطبان آنها را رتبه‌بندی می‌کنیم.»
شاخصهای فضای کار اشتراکی در یک نگاه
از ابراهیمی در‌خصوص الزاماتی که برای اخذ مجوز برای تبدیل شدن یک فضا به فضای کار اشتراکی رسمی در‌نظر گرفته شده‌است، پرسیدیم. وی شاخصهای مورد نیاز را به دو دسته الزامی و اختیاری که می‌تواند امتیاز بالاتری برای مجموعه فراهم کند تقسیم‌بندی می‌کند:
شاخصهای الزامی:
فراهم کردن فضای کار مناسب برای استقرار افراد و تیم‌ها (متراژ، تهویه، نور)
تأمین اینترنت پرسرعت
تأمین کمد اختصاصی
اختصاص فضا برای اتاق جلسات و آموزش
شاخصهای اختیاری:
ارائه خدمات دورنگار، کپی و پرینت
ارائه خط تلفن ثابت
خدمات منشی‌گری
تأمین صندوق و کدپستی
اختصاص فضای آشپزخانه، استراحتگاه و نمازخانه
ارائه خدمات توانمندسازی و آزمایشگاهی تخصصی
وی در‌خصوص سایر شرایط مورد نیاز توضیح می‌دهد: «اجباری برای ثبت شرکت از سوی فضاهای کار اشتراکی تا زمانی که بخواهند درخواست دانش‌بنیانی بدهند وجود ندارد. متقاضی باید بتواند برنامه و مدل درآمدی دو سال آینده خود را ارائه دهد. قراردادهایی را که با تیم‌ها و افراد مستقر در فضا منعقد کرده‌است، ارائه دهد تا نحوه ارائه خدماتش مشخص شود. همچنین سند مالکیت یا قرارداد اجاره فضا حداقل به مدت چهار سال را ارائه دهد.»
فضاهای کار اشتراکی دانش‌بنیان
به منظور افزایش توانمندی فضاهای کار اشتراکی در ایجاد شبکه‌سازی و برقراری ارتباط میان اعضای خود و دیگر مجموعه‌ها و نهادهای مرتبط و از سوی دیگر حمایت بیشتر از این حلقه مهم توسعه زیست‌بوم نوآوری کشور برای تداوم و ابقای فعالیت‌هایشان در زنجیره نوآوری، طرحی برای امکان صدور گواهینامه دانش‌بنیان برای فضاهای کار اشتراکی مطرح شد. بر اساس این طرح، فضاهایی که فعالیتهایی گسترده‌تر در جهت توسعه مفاهیم کارآفرینی و گسترش نوآوری و فناوری در کشور از مسیر دانش‌محور دارند، می‌توانند پس از ارزیابی و احراز شرایط مورد نیاز گواهی دانش‌بنیانی دریافت کرده و از مزایا و حمایت‌های در نظر گرفته شده از سوی معاونت علمی و فناوری و صندوق نوآوری وشکوفایی بهره‌مند شوند. به این منظور، فضاهای کار اشتراکی باید بتوانند از میان چهار شرط زیر حداقل دو مورد را احراز کنند:
فضای مناسبی را برای استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم کرده‌باشند و میزبانی چند شرکت دانش‌بنیان را بر عهده داشته‌باشند.
میزبان یک یا چند شتاب‌دهنده باشند و فضای شتاب‌دهی را مهیا کرده‌باشند.
سابقه میزبانی تیم‌هایی را داشته‌باشند که پس از خروج از فضای کار اشتراکی وارد دوره شتاب‌دهی شتاب‌دهنده‌ها شده‌باشند.
موفق به جذب پروژه‌های کلان و بزرگ از سوی سازمان‌ها و نهادهای مختلف برای تیم‌های مستقر شده‌باشند.
اخذ گواهی دانش‌بنیان علاوه بر ایجاد وجهه معتبرتر و مورد تأیید در مذاکرات مختلف برای فضاهای کار اشتراکی امکان بهره‌مندی از مزیت‌ها و تسهیلات مالی را نیز برای آنها فراهم می‌کند.
ابراهیمی در این خصوص می‌گوید: «البته هنوز در ابتدای این مسیر هستیم ولی به تدریج قوانین حمایتی و مزایای بیشتری برای فعالیت چنین مجموعه‌هایی در کشور فراهم خواهدشد.»
عسل اخویان طهرانی - دانش / روزنامه جام جم
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
