آیا یخ رابطه تهران - ریاض آب می‌شود؟

سعید خطیب‌زاده در عین حال اظهار کرد: فکر می‌کنیم اگر دولت پادشاهی عربستان سعودی به این پیام جمهوری اسلامی ایران توجه جدی کند که راه حل مشکلات در منطقه، درون خود منطقه است و باید به یک سازوکار فراگیر منطقه‌ای برسیم، می‌توانیم رابطه پایدار و خوبی میان دو کشور مهم منطقه، یعنی ایران و عربستان داشته باشیم.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روابط میان تهران و ریاض فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرد اما در سال‌های اخیر به علت پاره‌ای از سوءتفاهمات و در عین حال زیاده‌خواهی‌های طرف عربستانی در حوزه منطقه‌ای، تعاملات میان ایران و عربستان مسیر پردست اندازی را پیمود و سرانجام بعد از حادثه‌ای که برای سفارت عربستان در تهران پیش آمد، روابط میان دو کشور قطع شد.

حکام آل سعودی طی چندسال گذشته به گمان تأثیرگذاری بیشتر در حوزه خاورمیانه تحرکات مزاحمی را برای برخی کشورها در پیش گرفتند. عراق،لبنان،‌ سوریه و یمن ازجمله کشورهایی بودند که به‌واسطه دخالت‌های مقامات سعودی دچار آسیب و چالش شدند.

از سوی دیگر حضور نظامی و سیاسی آمریکا در منطقه با وعده تأمین امنیت هم برای عربستان این ذهنیت را ایجاد کرد که با توجه به وعده‌های روسای جمهور ایالات متحده به‌ویژه ترامپ، شرایط برای کاهش نفوذ معنوی و سیاسی ایران در منطقه فراهم خواهد شد و فشارحداکثری برای واداشتن جمهوری اسلامی به واگذاری امتیاز باعث عقب‌نشینی ایران خواهد شد اما روند تحولات نشان داد از یک‌سو حربه تحریم برای تسلیم ایران جواب نداد و حتی باعث به صفر رساندن فروش نفت از سوی جمهوری اسلامی نشد.

از دیگر سو با تشدید مشکلات داخلی در آمریکا و تغییر استراتژی سیاست خارجی ایالات متحده مبنی بر خروج نیروی نظامی از منطقه، مقامات سعودی و برخی دیگر از کشورهای منطقه به این باور رسیدند که دیگر آمریکا تکیه گاه مطمئنی نیست و منطقه هم برای اتخاذ ترتیبات جدید سیاسی و امنیتی و حتی اقتصادی دیگر منتظر آمریکا و کشورهای غربی نمی‌ماند از این رو، از سال گذشته خبرهایی حاکی از تمایل مقامات سعودی برای برقراری روابط مجدد با ایران به گوش رسید.

اظهار نظر سخنگوی دستگاه دیپلماسی و همچنین اظهارات نسبتا ملایم و منعطف پادشاه عربستان در سازمان ملل حاکی از این بود که نشانه‌های جدی برای تصمیم سعودی‌ها برای گفت‌وگو و مذاکره با ایران وجود دارد.

روزنامه جام‌جم در همین باره با محمدرضا نوری شاهرودی، سفیر پیشین ایران در عربستان گفت‌وگو کرد.

این دیپلمات ارشد معتقد است برقراری روابط حسنه میان ایران و عربستان به عنوان دو کشور بزرگ منطقه تأثیر بسیار مثبتی بر تحولات غرب آسیا خواهد گذاشت.

بعد از پیروزی انقلاب و گذشت چهاردهه، روابط میان ایران و عربستان تحولات بسیاری به خود دیده است.

در برخی مقاطع دو کشور مراوده نسبتا خوبی را تجربه کردند و در مقاطعی دیگر به‌ویژه طی چندسال اخیر این روابط به تیرگی گراییده است. تحلیل شما از وجود برخی زمینه‌ها برای برقراری مراودات سیاسی مجدد میان تهران و ریاض چیست؟

ایران و عربستان دو کشور بزرگ منطقه هستند که زمینه‌ها و انگیزه‌های زیادی وجودارد که این دو کشور را به همدیگر نزدیک کند و روابط خوب، محکم و قابل پیشرفت داشته‌باشند. تهران و ریاض سال‌های متمادی با همدیگر در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کار کردند و هیچ مانعی برای این‌که اینها بتوانند کارهای خود را ادامه بدهند وجود ندارد. اما در سال‌های اخیر مسائلی پیش آمد که این دو کشور روابط تلخی را پشت سر بگذارند و باعث شد چه ایران و چه عربستان اعتمادشان نسبت به یکدیگر را از دست بدهند. مجموعه این عوامل باعث شد متاسفانه به قطع روابط منجر شد اما هر دو طرف بر این باورند که می‌توانند مشکلات و آنچه را که باعث فاصله و دوری از یکدیگر شده به مرور زمان پشت سر بگذارند و روابط منطقی و صمیمانه‌ای را در پیش بگیرند. مقدمات برای برقراری مجدد روابط سیاسی و ارتقای آن فراهم است. ما خیلی از مسائل را داریم که می‌تواند باعث نزدیکی میان ایران و عربستان شود. از جنبه‌های دینی و فرهنگی اگر بخواهیم مثال بزنیم وجود کعبه به عنوان قبله مشترک، دین واحد می‌تواند یکی از زمینه‌های مهم برای ایجاد تفاهم دوجانبه میان تهران و ریاض شود. از سویی دیگر در نظر بگیرید که قبور مطهر ائمه اطهار ما در مدینه و بقیع قرار داد و هر سال بسیاری از شیعیان در کنار انجام مناسک حج به زیارت این قبور مطهر می‌روند. طبعا این مساله می‌تواند به انس و الفت بیشتر میان ایران و عربستان بینجامد. نکته دیگری که باید مد نظر قرار داد این است که بسیاری از چالش‌ها و مشکلاتی که در روابط میان دو کشور وجود دارد زودگذر است که نیابد اجازه داد که این چالش‌ها به آسیب بزرگ در روابط دو کشور منجر شود.

از منظر سیاسی و اقتصادی دو کشور چگونه می‌توانند به هم افزایی همدیگر در سطح منطقه‌ای کمک کنند؟

ایران و عربستان دو کشور بزرگ در حوزه خلیج‌فارس هستند و بیشترین صادرات نفت جهان ازخلیج‌فارس عبور می‌کند و موقعیت استراتژیک آن برای همگان واضح است. ایران و عربستان می‌توانند در زمینه امنیت در دریا و تضمین سلامت صادرات نفت و آنچه باعث شکوفایی اقتصاد باشد با هم کار کنند. هر دو کشور به لحاظ توانمندی‌های داخلی از ظرفیت‌هایی برخوردارند و این مسائل می‌تواند زمینه ارتقای روابط مستحکم اقتصادی را فراهم کند. ایران از امکانات اقتصادی وسیعی برخوردار است و از نظر کشاورزی، مواد مصرفی و همچنین موادصنعتی می‌تواند نیازهای عربستان را در این زمینه‌ها مرتفع کنیم. ما از نظر جغرافیایی نسبت به برخی کشورهای منطقه به عربستان نزدیک‌تریم و می‌توانیم بسیاری از کالاها را با قیمت خوب و مناسبت در اختیار عربستان‌سعودی قرار دهیم از سویی دیگر این امکان نیز فراهم است که نیازهای خود را در حوزه مواد شیمیایی و پتروشیمی از عربستان دریافت کنیم. واقعیت آن است که برای برقراری روابط مناسب و مساعد میان دو کشور باید برخی مسائل اختلاف برانگیز و چالشی را به تاریخ بسپاریم. این نکته را هم در نظر بگیرید ایرانی‌ها تمایل زیادی برای برگزاری مناسک عمره دارند و در برخی سال‌ها تا 800هزار نفر به عمره می‌رفتند و الان هم میلیون‌ها ایرانی در نوبت عمره هستند. عربستان باید این راه را باز کند تا مردم ایران بتوانند مناسک حج و عمره مفرده خود را به جای آورند. همچنین مراسم حج بزرگ‌ترین تجمع جهانی اسلام است. الان مدتی است به هر دلیلی از جمله کرونا شرایط برای استفاده از موقعیت حج فراهم نشده است. این در شرایطی است که بسیاری از هموطنان هر دو دوز واکسن را زده‌اند، با این اوصاف اما امکانی برای رفتن به سفر حج برای آنها فراهم نبود. طرف عربستانی باید تسهیلات را مهیا و شرایط را آماده کند تا مردم از واجبات عقب نمانند.

در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت که مسائل و عوامل زیادی وجود دارد که می‌توان با تمرکز روی آن امکان مناسبی را برای برقراری روابط مستحکم، خوب و دوستانه میان ایران و عربستان فراهم کرد. همکاری دوجانبه تهران و ریاض هم در حوزه روابط منطقه‌ای و متعاقب آن روابط جهانی تاثیرگذار خواهد بود. طبعا هر چه بیشتر از ادامه و استمرار تیرگی روابط میان ایران و عربستان بگذارد شرایط نه به نفع ما و نه به نفع عربستان خواهد بود. با توجه به افق‌های جدیدی که پیش‌روی ما گشوده‌شده امید است که شاهد بازشدن سفارتخانه‌های دو کشور به روی هم و شروع یک روابط متین، محکم و مستحکم براساس منافع دو کشور باشیم.

در کنار مسائل تلخی که در روابط دو کشور پیش آمد در مقاطعی شاهد روابط نسبتا خوبی میان تهران و ریاض بودیم. چه عواملی باعث برقراری مراودات مناسب سیاسی میان ایران و عربستان در آن مقاطع بود؟

زمانی که من به عنوان سفیر ایران در عربستان مشغول انجام وظیفه بودم دو کشور روابط خوبی داشتند. از سوی دیگر مقامات دو کشور هم این اراده و عزم را داشتند و به این باور رسیده بودند که استمرار این رابطه خوب به نفع منطقه و جهان اسلام بود و زمینه تنش‌زدایی و صلح‌جهانی را فراهم می‌آورد. از سویی دیگر در مقاطعی هم که مشکلاتی بروز می‌کرد مقامات سیاسی دو کشور با اغماض بیشتری نسبت به رخدادها برخورد می‌کردند. در همان دوران اکثر مسوولان عربستان به ایران آمدند و رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران هم به عربستان رفت و دیدارهای خوب با مقامات این کشور داشت. از سوی دیگر وزیران دفاع ایران و عربستان هم همکاری مشترک خوبی را آغاز کردند. از سویی دیگر کمیسیون مشترک اقتصادی میان دو کشور برای اولین‌بار شکل گرفت و خط پروازی هم میان دو کشور توسعه پیدا کرد. این مسائل باعث شده بود دو کشور به همدیگر اعتماد کنند و این احساس به‌وجود آمد که می‌توان افق همکاری‌های را گسترده‌تر کرد.

شاید یکی از دلایلی که باعث‌شده عربستان تمایل خود را برای برقراری رابطه مجدد با ایران نشان دهد موضوع یمن است. شاهدیم که سعودی‌ها در مورد این کشور کاملا زمینگیر شدند و گویی همه تلاششان را به‌کار می‌برند که به هر شکل و صورت از این باتلاق رهایی پیدا کنند.

بله عربستان در مورد یمن به مشکلی اساسی برخورده و به این نتیجه رسیده که باید حق یمنی‌ها را داد. نکته دیگری که عربستان به آن واقف است این که نقش ایران در حل مساله یمن بسیاری اساسی است. عربستانی‌ها درنهایت به این حقیقت رسیدند که اگر می‌خواهند مساله‌شان با یمنی‌ها حل شود باید راه مذاکره را در پیش بگیرند و میدان جنگ سرانجامی خوبی برای آنها نخواهد داشت. در مذاکره هم باید اصول اولیه را رعایت کرد و دو طرف منافع یکدیگر را به‌صورت متقابل در نظر بگیرند. در این زمینه نقش ایران به‌عنوان یک میانجی می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد. بالاخره این حقیقت را باید پذیرفت که ایران در منطقه به لحاظ سیاسی و نظامی حرف‌اول را می‌زند و عربستان می‌تواند با قبول میانجیگری ایران خود را از مشکلات یمن برهاند.

با توجه به گذشته تلخی که در روابط تهران و ریاض رخ داد می‌توان به این نتیجه رسید که برخی از قدرت‌های فرامنطقه‌ای مثل آمریکا و همچنین انجام برخی از تحریکات ایذایی از سوی رژیم صهیونیستی در تیره‌ترشدن روابط میان ایران و عربستان کم تاثیر نبود.

ارزیابی تحولات جاری در حوزه منطقه‌ای حاکی از آن است که نه آمریکا و نه رژیم‌صهیونیستی نمی‌خواهند روابط مطلوبی میان ایران و عربستان برقرار شود و در این زمینه تحرکات منفی انجام می‌دهند اما به هر صورت جمهوری اسلامی ایران ثابت کرده که در عرصه منطقه‌ای حرف‌اول را می‌زند و براساس منافع ملی، آینده جمهوری اسلامی ایران و ملت در مسیر گام برمی‌دارد که دستاوردها ملی و بین‌المللی کشورمان حفظ شود. عربستان باید بداند که یاوه‌گویی‌ها صهیونیستی‌ها نمی‌تواند جلوی عزم ایران را برای حفظ اقتدار در منطقه بگیرد و مقامات سعودی هم باید کم‌کم با این واقعیت کنار بیایند.

در حوزه امنیتی، بسط روابط میان ایران و عربستان چه تاثیری در ترتیبات منطقه‌ای خواهد داشت؟

اگر ایران و عربستان از نظر امینتی به‌خصوص در عرصه دریا با هم همکاری مشترکی داشته باشند دیگر به هیچ نیروی بیگانه در منطقه نیاز نیست. هر دو کشور از امکانات خوبی برای تشریک مساعی در این حوزه برخوردارند و می‌توانند امنیت آبراه بزرگ را حفظ کنند. در حوزه دریا مسائل زیادی برای همکاری وجود دارد. وجود تهدیدات دریایی اعم از طبیعی و غیرطبیعی، وجود لنج‌ها، کشتی‌ها و... می‌تواند زمینه همکاری مشترک میان دو کشور باشد. ایران و عربستان با هماهنگی با یکدیگر می‌توانند امنیت کشتیرانی در دریا را تضمین کنند.

از سویی دیگر، در حوزه زمینی هم زمینه‌های زیادی برای برقراری تفاهم میان دو کشور وجود دارد. ایران و عربستان ضمن این‌که می‌توانند امنیت کشتی‌های نفتکش را در دریا فراهم کنند از سویی دیگر می‌توانند به یک راهکار مشترک در برخورد با تروریسم برسند. این مساله حتما در امنیت منطقه‌ای بسیار موثر است.

علاوه بر موضوع یمن، تحرکات عربستان در عراق، سوریه، لبنان و... هم باعث اختلاف میان تهران و ریاض شده. آیا درصورت برقراری گفت‌وگو، می‌توان درمورد این مسائل به تفاهم رسید؟

واقعیت آن است اگر به شکل جدی این گفت‌وگوها شکل بگیرد می‌توان به نتایج خوبی رسید. ایران تا به حال به درستی به طرف عربستانی نشان داده در پی حل مشکلات است و بارها مقامات سیاسی کشورمان عنوان کردند می‌توانند در مورد مسائل باقیمانده و مشکلاتی که پیش روی ایران و عربستان وجود دارد، باب گفت‌وگو را باز کنند. اکنون در برخی کشورها نقش میانجی را میان ایران و عربستان ایفا می‌کنند اما باید پذیرفت هر دو کشور قادرند بدون حضور میانجی گفت‌وگوی مسالمت‌آمیزی را برای حل مشکلات در پیش بگیرند. من امیدوارم با توجه به عزم و اراده آقای رئیس‌جمهور و سیاستی که درخصوص برقراری روابط بیشتر با همسایگان و کشورهای منطقه وجود دارد شرایط برای برقراری گفت‌وگوهای مسالمت‌آمیز میان ایران و عربستان فراهم شود.

فتاح غلامی - روزنامه‌ نگار / روزنامه جام جم