پرحاشیه، بی‌برنامه

با اهمیتی که مناظرات انتخاباتی دارند، تیم‌های عملیات روانی نامزدها هم تمام تلاش‌شان را می‌کنند که هر تکنیکی بلد هستند پیاده کنند تا نامزد مورد علاقه‌شان پیروز از میدان خارج شود.

هرچند برخی از این عملیات‌ های روانی و رسانه‌ ای غیراخلاقی و غیرشرعی است اما متاسفانه در واقعیت سیاست ما وجود دارد و می‌بینیم که از انواع و اقسام تکنیک‌ها در مناظرات سیاسی و انتخاباتی استفاده می‌شود.

با دکتر محمدصادق دهنادی، ‌دانش‌آموخته مدیریت رسانه دانشگاه تهران و پژوهشگر علوم شناختی و رسانه صحبت کرده‌ایم تا برایمان از تکنیک‌هایی که در اولین مناظره سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری به کار رفت، بگوید. طبیعی است که از هیچ نامزدی نام نبرده‌ایم و فقط تکنیک‌های رسانه‌ای آنها را بررسی کرده‌ایم.

چکاندن قطره در مناظره!

در مناظره شنبه می‌توان گفت اساسا هیچ برنامه خاص اقتصادی ارائه نشد که مردم بتوانند بر اساس آن برنامه‌ها، تصمیمی بگیرند در عوض تا دلتان بخواهد عکس جلد برنامه‌هایشان را دیدیم. در اصطلاح رسانه‌ای به این کار می‌گوییم استفاده از تکنیک قطره‌چکانی در برابر مخاطب. یعنی برخی نامزدها با نشان دادن جلد برنامه‌هایشان به مردم گفتند ما برنامه‌های زیادی برای اداره کشور داریم اما جزئیات آن را می‌توانید در جای دیگری خارج از برنامه مناظره ببینید. مردم هم البته به این شیوه زیاد روی خوش نشان نمی‌دهند چون تجربه تاریخی به آنها می‌گوید از جزئیات خاصی هم خبری نیست و این حواله دادن به آینده و جاهای دیگر در واقع نوعی سرباز کردن از سؤالات است.

دروغ بزرگ‌تر بگو!

متاسفانه یکی از شیوه‌های خیلی زشتی که در مناظره استفاده شد بهره گرفتن برخی نامزدهای انتخاباتی از تکنیک دروغ بزرگ بود. معروف است که گوبلز، وزیر اطلاع‌رسانی آلمان نازی گفته بود دروغ باید آن‌قدر بزرگ باشد که کسی نتواند منکرش شود! این تکنیک گوبلزی را برخی نامزدها به کار گرفتند و در مورد رقبایشان دروغ‌های عجیبی گفتند و چون همه مردم به‌دنبال صحت‌سنجی ادعاها نمی‌روند ممکن است عده‌ای آن حرف‌ها را بپذیرند. استفاده از این تکنیک یک آفت خیلی بزرگ دارد و آن هم این است که در کل، اعتبار انتخابات را زیر سؤال می‌برد. وقتی نامزدهای انتخاباتی یکدیگر را به موارد سنگینی متهم می‌کنند در واقع فیلترهای پنجگانه انتخابات و کل فرآیند را زیر سؤال می‌برند و مخاطب می‌گوید اگر این مسائل وجود دارد پس این افراد چطور نامزد انتخابات شده‌اند؟

برچسب داریم چه برچسبی!

«برچسب‌زنی» هم در این دوره مناظره‌ها زیاد استفاده شد. نامزدهای مختلف سعی کردند کلیدواژه‌هایی مانند «نوبل شیمی»، «اسکوتر انقلاب»، «سوپرگوشت شیک»، «یک در برابر پنج» و.... نمونه‌هایی از تلاش آگاهانه نامزدهای انتخابات برای تولید برچسب و حک کردن آن در ذهن مخاطبان بود.

تبخیر

مخلوط کردن اطلاعات راست و دروغ هم که از آن با عنوان تکنیک «تبخیر» یاد می‌کنیم از جمله شیوه‌هایی بود که در مناظره استفاده شد. این شیوه را البته در مناظرات سال 96 بیشتر داشتیم اما در مناظره روز شنبه این دوره انتخابات هم دیدیم که برخی نامزدها سعی کردند بخشی از واقعیت را با دروغ درهم آمیزند و نتیجه دلخواه خودشان را بگیرند.

نفی و اثبات

یکی از روش‌هایی که برخی نامزدهای انتخاباتی در مناظره به کار بردند اثبات خود از طریق نفی دیگری بود. یعنی نامزدها به جای این‌که در خصوص خود، سوابق و برنامه‌هایشان صحبت کنند تلاش کردند با زیر سؤال بردن رقبا، آنها را تخریب و نفی کنند تا این پیام را به مردم منتقل کنند که رقیب خوب نیست اما من می‌توانم مسائل شما را حل کنم.

هی استناد کن!

یکی از تکنیک‌هایی که نسبتا زیاد به کار رفت، «استناد مکرر» بود. نامزدها سعی کردند به اعداد و ارقام استناد کنند تا خودشان را مسلط به موضوع نشان دهند. این موضوع هر چند از کلی‌گویی‌های مرسوم بهتر است اما یک آفت جدی دارد و آن هم این است که خیلی‌ها اساسا به‌دنبال بررسی و صحت‌سنجی این آمار نمی‌روند و در همان لحظه هم نامزدهای دیگر نمی‌توانند آمارها را تحلیل کنند بنابراین فرد می‌تواند با دستکاری در آمارها یا استناد به اعداد و ارقام مشکوک و اثبات‌نشده، نظر خود را تثبیت کند.

آمار بده، کی به کیه؟

یکی از شیوه‌های ناپسند که در مناظرات زیاد استفاده می‌شود بهره‌گیری از تکنیک «استناد مجازی» است. استناد مجازی یعنی بیان کردن مطالبی که قابل اندازه‌گیری و صحت‌سنجی دقیقی نیست. مثلا درخصوص بهره‌گیری از توان بانوان این مساله زیاد مطرح می‌شود یا بهره مردم از منابع زیرزمینی و... که به‌راحتی قابل اندازه‌گیری و اثبات نیست اما برای تبلیغات زیاد استفاده می‌شود و آفت مهمی دارد و آن هم بالا بردن کاذب توقعات مردم است و کار برای دولت‌های بعدی خیلی سخت می‌شود.

کلیات ابوالبقا!

کلی‌بافی یکی از رایج‌ترین و در عین حال مضرترین روش‌هایی است که برخی نامزدهای انتخاباتی در مناظره به کار بردند. یکی از عللی که زمینه‌ساز کلی‌بافی می‌شود فرآیند کوتاه انتخابات در کشور ماست که ظرف حدود یک ماه همه اتفاقات از اعلام صلاحیت‌ها تا تبلیغات و رای‌گیری باید انجام شود و این برای کسانی که هیچ برنامه خاصی ندارند، بهترین فرصت است. در این شرایط، نامزدها یا باید وعده‌های اغواگرانه بدهند که نوعی دروغگویی است یا این‌که در مورد مسائل به شکل کلی حرف بزنند که نتیجه این می‌شود که برای غالب مردم مشخص نمی‌شود نامزدهای انتخاباتی به‌جز دعواهای شخصی، دقیقا در چه مسائل دیگری با هم اختلاف دارند؟

همرنگ جماعت شو

یکی از تکنیک‌هایی که به نظرم وجه مثبتش نسبت به وجه منفی آن بیشتر است، استفاده نامزدها از «سرایت و همرنگی» بود. نامزدهای انتخاباتی در مناظره سعی می‌کردند تا جایی که ممکن است خودشان را مانند مردم عادی نشان دهند. این اتفاق هر چند ممکن است رنگ و بویی از عوام‌فریبی داشته باشد اما همین که سیاستمداران تلاش می‌کنند خود را مردمی نشان دهند، اتفاق خوبی است.

بزرگنمایی کن

«برجسته‌سازی» تکنیک دیگری بود که در مناظره به کار رفت. برخی نامزدها تلاش کردند یک یا چند موضوع کشور را بزرگ‌تر و مهم‌تر از مسائل نشان دهند که نتیجه آن نوعی سانسور مسائل دیگر است. یعنی برخی نامزدها به‌دلیل تسلط بیشتر روی یک موضوع یا ضعف رقبا در موضوعی خاص، همان را بزرگنمایی می‌کنند تا بتوانند با مانور دادن روی آن، افکار عمومی را جهت‌دهی کنند.

یک مناظره مجازی

در این دوره انتخابات یک اتفاق نسبتا جدید افتاد و آن هم این بود که تاثیر فضای مجازی در مناظره کاملا عیان بود. مناظره طوری بود که گویا دو نفر در لایو اینستاگرام با هم مناظره می‌کنند، همان‌قدر در سطح، عمومی، پرسرعت و از این شاخه به آن شاخه بود. این واقعه از این جهت که زبان سیاستمداران به زبان مردم نزدیک می‌شود مثبت است اما از سوی دیگر می‌توانند به شدت سیاست را سطحی کند و این خطر مهمی برای اداره کشور است.

نامزدها، شأن رسانه را حفظ کنند

تصور می‌کنم در مناظره روز شنبه، مناظره‌کنندگان نتوانستند به‌خوبی برنامه‌های خود را به مردم معرفی کنند و در صحنه‌هایی هم که نامزدها با یکدیگر چالش داشتند، برخوردها شخصی بود و نه برنامه‌ای و همین باعث می‌شد مخاطبان چیز زیادی از مباحث دستگیرشان نشود.

به نظر می‌رسد رسانه هم در این زمینه قدری دست‌بسته بود و چینشی که مطلوبش بود را نتوانست پیاده کند. رسانه ملی باید در این حوزه قدری تقویت شود. منظور از تقویت شدن چیست؟ شأن مجری تلویزیون این نیست که مقابل سیاستمداران بنشیند و فقط در حد وقت‌نگه‌دار و معرفی‌کننده و گوی‌چرخان ظاهر شود و آنها هم به تذکرات مجری اهمیتی ندهند.

صدا و سیما این وقت را به نامزدهای انتخاباتی داده که ساعت‌ها برنامه‌هایشان را بدون چالش خاص و به صورت رایگان در قالب‌های مختلف به اطلاع مردم برسانند، حالا نامزدهای انتخاباتی این توقع را دارند که در برنامه مناظره هم بیایند متنی از پیش تعیین‌شده را بخوانند و هیچ توجهی به سؤال مجری و تذکرات او نکنند. چنین رفتاری از سوی سیاستمداران ولو در حد نامزدهای ریاست‌جمهوری پسندیده نیست و به نوعی می‌توان گفت به سخره گرفتن رسانه از طرف آنهاست. افراد باید بپذیرند که مجری می‌تواند به‌عنوان مسؤول جلسه در مواردی که خارج از بحث رفته‌اند ورود کند و تذکر دهد و آنها نیز باید بپذیرند و شأن جلسه و مجری را حفظ کنند.

کمبود‌های مناظره

درخصوص خود برنامه هم به نظرم نواقصی وجود داشت. مثلا در موضوعات مهمی مانند اقتصاد و پساکرونا و اقتصاد و تحریم هیچ سؤالی مطرح نشد در صورتی که سؤال میلیون‌ها نفر بوده و مردم باید سؤالاتشان را در قاب تلویزیون ببینند و این به احتمال زیاد نقص کمیسیون انتخابات به‌عنوان نهادی خارج از صداوسیماست که سؤالات مهم مردم را نادیده گرفتند و در انتهای مناظره اقتصادی خیلی‌ها گفتند در میان سؤالات، مباحث مهمی خالی بود. متاسفانه در مقاطع مهم مانند انتخابات که تنها رسانه تصمیم‌گیر نیست، می‌بینیم که نهادهای گوناگون دست رسانه ملی را می‌بندند و بر‌خلاف اصول رسانه‌ای عمل می‌کنند.

فرصت دعوا بگذاریم!

یکی از آفت‌هایی که در مناظره شنبه دیدیم این بود که نامزدها از وقت سؤالات استفاده می‌کردند تا به یکدیگر حمله کنند و مواضع یکدیگر را زیر سؤال ببرند و این باعث می‌شد سؤال‌ها به‌رغم همه تذکرات مجری، بی‌پاسخ بمانند. چه بخواهیم و چه نخواهیم، عرصه سیاست و انتخابات، عرصه تعارضات جدی و چالش‌های سنگین نامزدهای رقیب با یکدیگر است. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد راه مناسب این است که در ابتدای مناظرات زمان مناسبی برای طرح چالش‌ها و به اصطلاح دعوای نامزدها فراهم شود تا حرف‌هایشان را بزنند و دیگر شاهد این نباشیم که در زمان سؤال‌های تخصصی به مباحث حاشیه‌ای و بی‌ربط وارد شوند.

علیرضا ملوندی - رسانه / روزنامه جام جم