غبار غم و غربت

آنچه بر سرزمین‌های اشغالی می‌گذرد، روزگار مردم فلسطین و داستان‌های تلخ این جغرافیای دردمند در طول تاریخ به شکل‌های متنوع در آثار هنرمندان این سرزمین بروز کرده و در امیدوارترین و سرسخت‌ترین هنرنمایی‌های هنرمندان فلسطینی هم می‌توان غبار غم و غربت را دید که روی رنگ‌ها یا در جان خطوط و طرح‌ها نشسته است. از طرح‌ها و کاریکاتورهای سیاه و تلخ ناجی‌العلی گرفته تا آثار پر نقش و رنگ سلیمان منصور، هر کدام به شیوه‌ای از درد وطن می‌نالند. از میان انبوه هنرمندانی که از ریشه در خاک سرزمین‌های اشغالی دارند و درد وطن را به تصویر کشیده‌اند، چند نمونه را اینجا معرفی می‌کنیم با این یادآوری که در نزدیک به یک قرن گذشته هنرمندان زیادی درد وطن را تصویر کرده‌اند؛ از جمله نهیل بشاره، صوفی الحلبی، عبدالرحمن المزین، برهان کروتلی، سعید حسین، محمد الشاعر، ابراهیم الغنام، برهان کرکوتلی، توفیق عبدالعادل، سامیه الحلبی، لیلی السوا و...

 

این یکی را بسیاری از ما می‌شناسیم و بیشتر ما او را با نام حنظله به یاد سپرده‌ایم. ناجی العلی، کاریکاتوریست فلسطینی مشهورترین کاریکاتوریست خاورمیانه و جهان عرب بود که سال ۱۹۸۷ در 49 سالگی در لندن به قتل رسید. ناجی العلی یک شخصیت کارتونی ساخته به نام حنظله (به معنی سیب تلخ) که با پیراهن وصله شده و پای برهنه به نماد تصویری مردم فلسطین بدل شده و یادآور سرنوشت تلخ و اندوهبار آوارگان فلسطینی است. این کودک 10ساله است چون ناجی العلی وقتی 10 ساله بود مجبور به ترک فلسطین شد. این نماد اولین بار سال ۱۹۶۹ در روزنامه کویتی السیاسه به تصویر کشیده شد و ناجی العلی از سال ۱۹۷۳ به بعد حنظله را همواره پشت به بیننده و با دستان قلاب شده در پشت پای تمام آثارش ترسیم کرده طوری که گویی هر اثری که خلق می‌کند از زاویه دید حنظله است. حنظله همیشه پیراهن ژنده و پابرهنه است و در کاریکاتورهای تازه‌تر گاه در حال سنگ‌پرانی یا شعارنویسی است.
ناجی العلی در ۲۲ ژوئیه ۱۹۸۷ در مسیر محل کارش در لندن از پشت سر مورد اصابت گلوله قرار گرفت و همین گلوله یک ماه بعد جانش را گرفت. قتل ناجی العلی هیچ مجرمی نداشت اما پرونده قتل او بعد از ۳۰سال توسط پلیس لندن به دلیل این‌که ممکن است برخی افراد در زمان قتل حاضر به سخن گفتن نبوده اما حالا بتوانند شهادت بدهند، باز شده و در دست بررسی است.

 

رنگین و اندوهگین
اسماعیل شموط
یک مهاجر و یک آواره دیگر از سرزمین‌های اشغالی در اروپا به یاد وطن نقاشی می‌کشید؛ اسماعیل شموط نقاش، تاریخ‌دان نویسنده و پژوهشگر فلسطینی سال 1930 متولد شده بود. وقتی 18سال داشت بعد از حمله نیروهای اسرائیلی به همراه 25 هزار فلسطینی دیگر در جریان برنامه پاکسازی فلسطین به عنوان پناهجو به خان‌یونس رفت و دو سال بعد یعنی 1950 به قاهره سفر کرد و آنجا در دانشکده هنرهای زیبای قاهره مشغول به تحصیل شد. اسماعیل شموط سه سال بعد اولین نمایشگاهش را در غزه برپا کرد و از همان وقت عضو سازمان آزادیبخش فلسطین شد و بعدها به سمت مدیریت هنر و فرهنگ ملی منصوب شد.
شموط، یکی از موثرترین هنرمندان فلسطینی است که سبکش در برجسته‌سازی نمادهای فرهنگ و سنت‌های فلسطینی نقش تعیین‌کننده‌ای داشت. نقاشی‌های او تجربه‌های زندگی در اردوگاه‌ها و آوارگی مردم فلسطین را به نمایش می‌گذارند اما در عین حال امیدآفرین هستند. او تابلویی دارد به نام راهپیمایی مردم مسیره شعب که تراژدی ملت فلسطین را به نمایش می‌گذارد. آثار شموط، پر ازدحام و رنگین هستند و زنان و مردان و کودکان فلسطینی را به نمایش می‌گذارند. در آثار او می‌توان ترس و وحشت که نماد اشغالگری اسرائیل را به‌وضوح در چهره‌ها دید اما همیشه در تابلوهای او رویایی شفاف و نامرئی وجود دارد که به مبارزه و زندگی در اردوگاه‌ها و مبارزه و مقاومت مردم فلسطین رنگ امید می‌زند.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یکی از کتاب‌های او به نام تاریخ مصور فلسطین را سال‌ها پیش با ترجمه سعید تقدسیان منتشر کرده است.

 

در منطقه یافای فلسطین به سال1938 پسرکی به دنیا آمد به نام مصطفی الحلاج که بعدها به عنوان هنرمند پیشگام در جهان هنر عرب شناخته شد. او را شمایل هنرهای گرافیکی معاصر عرب می‌شناسند و بنیانگذار کمیته اتحادیه‌های صنفی اتحادیه عمومی نویسندگان و روزنامه‌نگاران فلسطینی بوده است.
مصطفی الحلاج 10ساله بود که به اجبار پاکسازی نژادی همراه خانواده‌اش به دمشق رفت و همانجا تحصیلی کرد. او در دانشکده هنرهای زیبا در قاهره در رشته مجسمه‌سازی درس خواند و در آتلیه لوکسور برای تحصیلات تکمیلی شرکت کرد. الحلاج در شاخه‌های متنوعی فعالیت می‌کند از جمله نقاشی، گرافیک، نقاشی دیواری، تصویرگری، طراحی جلد و حکاکی و با تخصص در هنر گرافیک و مجسمه‌سازی. مثل هنرهای متنوعی که داشت در سرزمین‌های متنوعی هم زندگی کرده، از لبنان و دمشق گرفته تا قاهره. بسیاری از آثار چاپی الحلاج در جنگ سال 1982 لبنان و بر اثر حملات اسرائیل به بیروت از بین رفت اما او توانست مجسمه‌های چوبی و سنگی‌اش را نجات بدهد. این هنرمند فلسطینی در کنار خلق آثار هنری و بنیانگذاری اتحادیه‌های صنفی، تاسیس یک گالری هنری در دمشق به یاد ناجی العلی را در کارنامه دارد.

 

هنرمند مقاومت
سلیمان منصور
سلیمان منصور، یک سال قبل از پاکسازی نژادی فلسطینیان در سال 1947 متولد شد. او یکی از جرهره‌های مهم هنر عرب معاصر محسوب می‌شود. او را هنرمند انتفاضه می‌دانند، چرا که در طول انتفاضه در گروه دیدگاه‌های جدید از هنرمندان فلسطینی عضو بود. این گروه به منظور تحریم لوازم هنری اسرائیل در اعتراض به اشغال مداوم، به کارهای زیرزمینی و استفاده از مواد مشتق شده از محیط فلسطین روی آورد. منصور سال 1988 مجموعه‌ای از چهار نقاشی از روستاهای ویران شده فلسطین را به تصویر کشید. این هنرمند نقاش و گرافیست بیش از هر چیز برای نقاشی‌اش از مرد سالخورده‌ای که شهر قدیمی محصور را به دوش می‌کشد، شناخته می‌شود. این شهر با مسجد قدس همچون تاج پادشاهی بر شت پیرمرد رنجور می‌درخشد و منصور در توصیف آن می‌گوید: ایده محوری این اثر تلاش برای ارتقا، گسترش و به نمایش در آوردن هویت و فرهنگی فلسطینی بود.
منصور از جمله هنرمندانی است که نقاشی‌هایش به پوستر بدل شده تا مخاطبان بیشتری پیدا کند و افراد بیشتری آنها را ببینند و تاثیر بگیرند. این نقاش فلسطینی معتقد است پوسترهای هنری فلسطینیان را می‌توان در هر خانه‌ای دید. رواج ناگهانی این آثار، مقامات اسرائیلی را از وجود ما خبردار کرد. آنها بعضی از آثار را توقیف کردند.