مظنونین همیشگی در بلوای كرونا

متهم ردیف اول: خفاش

در روزهای ابتدایی آغاز شیوع ویروس كرونای جدید در چین، بسیاری از گروه‌های تحقیقاتی فعالیت خود را برای بررسی ژنوم و یافتن شباهت‌های احتمالی آن با ویروس‌های شناخته‌شده قبلی آغاز كردند.

سی‌ان‌ان در گزارشی براساس نتایج پژوهشی از گروهی از محققان چینی كه در مجله علمی مدیكال ویرولوژی در دوم بهمن 1398/ 22 ژانویه 2020 منتشر شده بود اعلام كرد كه ژنوم ویروس جدید شباهات زیادی به ژنوم كروناویروس‌های منشأ سارس و مرس دارد و به نظر می‌رسد كه حاصل نوتركیب جدید میان‌ویروسی با منشأ خفاش و منشأ ناشناخته دیگری باشد.

این گروه تحقیقاتی در ادامه مقاله اشاره كرده بود ویروس جدید بیشترین شباهت را به كروناویروس با منشأ خفاش و مار دارد. این گزارش موجب شد پای مار هم به پرونده باز شود.

در تكمیل این گزارش مطالعات بیشتری انجام شد. آغاز همه‌گیری از خفاش چندان عجیب نبود زیرا خفاش به دلیل داشتن سیستم ایمنی منحصر‌به‌فرد خود میزبان خوبی برای انواع ویروس‌های بیماری‌زای پستانداران، بدون بروز علائم بیماری از خود است. پیش از این همه‌گیری نیز دست داشتن خفاش در آغاز چند همه‌گیری‌ ویروسی دیگر نیز مشخص شده بود.

 

براساس مطالعات بعدی كه 14 بهمن 1398/ 3 فوریه 2020 در مجله نیچر منتشر شد، مشخص شد كووید 19 با كروناویروسی كه سه سال پیش در غاری در استان یون‌نان چین شناسایی شده بود حدود 96.4 درصد شباهت دارد كه می‌تواند تأییدگر آغاز این همه‌گیری از این پرنده پستاندار باشد.

سازمان بهداشت جهانی نیز در ادامه در مقاله‌ای كه در دوم اسفند 1398/ 21 فوریه 2020 منتشر كرده بود منشأ احتمالی كووید 19 را خفاش اعلام كرد. اما در این گزارش از احتمال وجود حیوانی حد واسط برای انتقال این بیماری از خفاش به انسان مانند آنچه در همه‌گیری‌های سارس و مرس رخ داده بود، صحبت به‌میان  آمده بود.

یكی از دلایل عمده‌ای كه پای حیوان حد واسط را به میان می‌آورد این بود كه ویروس كرونای خفاشی در قسمت زائده‌های سطحی‌اش كه مسؤول اتصال به سطح سلول میزبان است   با ویروس جدید تفاوت داشت. به همین جهت به نظر می‌رسید در میانه سفرش از بدن حیوان دیگری نیز عبور كرده است كه فرصت تغییر برایش به وجود آمده است. اما چه حیوانی؟!

البته گروهی دیگر از محققان در كالیفرنیا در مقاله‌ای كه 27 اسفند سال گذشته منتشر كردند، ضمن تأیید احتمال آغاز این همه‌گیری از خفاش، در كنار فرضیه میزبان حد واسط از احتمال دیگری برای توجیه تفاوت‌های  زائده‌های سطحی صحبت كرده بودند.

 

فرض دوم این است كه شاید این ویروس از همان ابتدای كار از خفاش به انسان منتقل شده باشد ولی به‌دلیل نداشتن زائده مناسب برای ورود به سلول‌های انسانی، بیماری‌زایی نداشته و در طول زمان براساس جهش‌هایی كه داشته است توانسته در این زوائد تغییرات لازم را ایجاد كند و به سلول‌های انسانی وارد شده و این همه‌گیری عظیم را به راه بیندازد.

مظنونی بدون ردپای پررنگ: مار

همان‌گونه كه اشاره شد، در همان بررسی‌های اول در كنار خفاش شباهت‌هایی میان ویروس كرونای جدید و كرونا با منشأ ماری مشاهده شد. یكی از روش‌هایی كه برای پیدا كردن میزبان‌های اصلی ویروس‌ها انجام می‌شود، فرآیندی است كه براساس ترجیح ترجمه توالی ژنتیكی ویروس به زیرواحدهای آمینواسیدی پروتئینی انجام می‌شود. بر این اساس ترجیح ترجمه‌ای ویروس به هر موجودی كه نزدیك‌تر باشد، احتمال این كه آن موجود میزبان اصلی ویروس باشد بیشتر خواهد بود. براساس نتایج تحقیقات محققان چینی كه دوم بهمن منتشر شد، بیشترین احتمال میزبانی به جوجه‌تیغی، پنگولین، خفاش، مرغ، انسان و مار مربوط می‌شد. اما به نظر می‌رسد این گمانه‌زنی آنقدرها هم محكم نبود و خیلی زود بیشتر گروه‌های تحقیقاتی مار را در این پرونده پیچیده تبرئه كردند.

در نقد نتایج این تحقیق كه به نقش مار به عنوان منشأ این بیماری اشاره كرده بود، نشریه معتبر نیچر در سوم بهمن 1398/  23 ژانویه 2020 درست یك روز پس از انتشار آن مقاله، گزارشی منتشر كرد. نیچر در گفت‌وگو با متخصصان ویروس شناسی احتمال انتشار ویروس كووید 19 در بدن حیوانات غیر پستاندار و پرندگان را رد و اعلام كرد تاكنون گزارشی از امكان تكثیر و انتشار این ویروس جدید در بدن مار گزارش نشده است.

 

از طرفی همسان‌سازی ترجمه در میان حیوانات رده‌های مختلف، فرآیندی نیست كه بتواند به‌سرعت صورت بگیرد؛ بنابراین احتمال این كه ویروسی كه در بدن پستانداری مانند خفاش بوده بخواهد خود را با سلول‌های بدن خزنده‌ای مانند مار تطبیق دهد و سپس برای ورود به سلول‌های پستانداری مانند انسان تغییر كند، نمی‌تواند واقع‌بینانه باشد. به همین جهت به نظر می‌رسد منشأ و میزبان‌های این ویروس خطرناك همه پستانداران باشند.

مظنونی كه تبرئه شد: سگ

در ادامه مطالعاتی كه برای پیدا كردن منشأ این بیماری صورت گرفت، گروهی از محققان دانشگاه اوتاوای كانادا با انتشار نتایج تحقیقشان در 26‌فروردین 1399/ 14 آوریل 2020 فرضیه جدیدی را برای شیوه انتقال كووید-19 به بدن انسان مطرح كردند. در این پژوهش توالی‌های خاص دو نوكلئوتیدی به نام CpG ویروس و جانداران مختلف بررسی شده بود.

 

این توالی‌ها به صورت معمول مانند آژیر خطری برای سیستم ایمنی بدن انسان عمل می‌كنند و سیستم ایمنی به جنگ با ویروس خواهد پرداخت. در این مطالعه نشان داده شد میزان تكرار این توالی در ویروس خفاشی بسیار بالا بوده اما در نمونه انسانی به‌شدت كاهش یافته است و همین موضوع موجب مخفی ‌شدن ویروس از سیستم ایمنی می‌شود.

 

این پژوهشگران معتقدند این جهش برای آماده‌شدن ویروس برای ورود به بدن انسان احتمالا در بدن حیوان حد واسطی صورت گرفته است. براساس این مقاله، این شرایط در روده سگ برای ویروس مهیا شده است. زیرا در این اندام خاص حساسیت سیستم ایمنی سگ به توالی CPG كمتر بوده و ویروس شانس بقای بیشتری داشته، از طرفی برای رفتن به اندام‌های دیگر سگ مانند ریه‌ها نیاز بوده كه به‌شدت میزان این توالی را كاهش دهد. در نتیجه این حالت دو بخشی بودن محیط بدن سگ، فرصت مورد نیاز برای ایجاد جهش در این بخش‌ها در ویروس را فراهم كرده است.

اما در مقابل بسیاری دیگر از گروه‌های تحقیقاتی اعتقاد دارند بررسی منفرد این توالی‌ها نمی‌تواند شواهد كافی برای تأیید چنین ادعای بزرگی را فراهم كند. زیرا در این مطالعه ویژگی‌های مهم‌تری مانند شباهت كل محتوای ژنتیكی ویروس عامل همه‌گیری نسبت به كرونای جدا شده از روده سگ توجهــــــــی نشــــــده است.

مظلوم بی‌دفاع: پنگولین

پنگولین نوعی پستاندار فلس‌دار بومی آفریقاست كه به‌دلیل شكار غیرقانونی در معرض انقراض قرار گرفته است و خرید و فروش آن ممنوع است. پوست فلس‌دار این جانور كه معمولا برای درمان‌های سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و گوشتی كه به عقیده ساكنان آسیای جنوب‌شرقی بسیار لذیذ است، حیات این پستاندار جالب و عجیب را به‌شدت به خطر انداخته است؛ به طوری كه گفته می‌شود پنگولین در صدر فهرست بیشترین میزان قاچاق در میان پستانداران قرار دارد. از آنجا كه این حیوان یكی از حیوان‌هایی بوده است كه در بازار پر سر و صدای حیوان‌فروشی ووهان خرید و فروش می‌شده، خیلی زود به فهرست مظنونین همه‌گیری كووید 19 اضافه شد.

در 18بهمن 1398/ هفتم فوریه 2020 گروهی از محققان دانشگاه كشاورزی چین جنوبی اعلام كردند كه در بررسی‌هایی كه انجام داده‌اند نمونه‌ای از ویروس كرونا از پنگولین‌های منجمد قاچاقی پیدا كرده‌اند كه 99درصد شباهت ژنتیكی با ژنوم ویروس عامل همه‌گیری كووید 19 دارد و بر همین اساس به نظر می‌رسد حیوان حدواسطی كه به دنبالش بودند را پیدا كرده‌اند.

این خبر به‌سرعت در سراسر جهان پخش شد و همه پنگولین را مقصر همه مشكلاتی دانستند كه كووید 19 در زندگی‌شان به وجود آورده است.

اما زمانی كه در اول اسفند 1398/ 20 فوریه 2020 نتایج تحقیقات این گروه منتشر شد، مشخص شد كه این 99درصد شباهت در ماده ژنتیكی فقط در بخش‌هایی از ژنوم مشاهده شده و مربوط به همه ژنوم نیست و فقط در بخش زائده‌های اتصالی یا همان RBD مشاهده شده است.

 

در واقع شباهت ژنتیكی ویروس جداشده از پنگولین با كووید 19 به میزان 90.3 درصد بوده است. بنابراین شاید این محققان كمی عجولانه انگشت اتهامشان را به سمت پنگولین نشانه رفته بودند.

در ادامه این داستان دو گزارش دیگر نیز در همان اوایل اسفند میزان شباهت ویروس جدا شده از پنگولین‌های قاچاقی با كووید 19 را به میزان 90.23 درصد و 91.02 درصد گزارش كردند كه درصد قابل قبولی برای پذیرش ادعای حد واسط بودن پنگولین نیست.

از طرفی برخی معتقدند اگر پنگولین عامل اصلی گسترش این همه‌گیری بوده است چرا در زیستگاه خودش این بیماری شیوع پیدا نكرده است؟ شاید بتوان علت آن را همجواری پنگولین‌ها با خفاش‌ها در بازار مرطوب حیوان‌فروشی ووهان دانست. اما در هر صورت هنوز خیلی زود است كه بخواهیم در مورد پنگولین رأی نهایی را صادر كنیم. انتشار این خبر می‌تواند بر میزان عرضه و تقاضای این حیوان رو به انقراض مؤثر باشد اما برخی با نگرانی از ابتلا به كرونا ممكن است اقدام به كشتن این حیوانات كمیاب كنند.

یادمان باشد حتی اگر پنگولین حیوان حد وسط بوده باشد، انسان نباید آن را به صورت غیرقانونی خرید و فروش و مصرف می‌كرد. بنابراین اگر كاری به زندگی حیوانات وحشی نداشته باشیم كمتر دچار شیوع بیماری‌هایی خواهیم شد كه در سال‌های اخیر از حیوانات مختلف به انسان منتقل شده است.
از طرف دیگر شناسایی منشأ بیماری بسیار زمانبر است. حتی در مورد ویروس سارس نیز شناسایی منشأ اول بیماری چند سال زمان برد. پس شتاب‌زده دنبال مقصر نباشیم، بلكه با اصلاح رفتار خود، احتمال ورود بیماری‌های جدید از حیات وحش را كاهش دهیم.