نگاهی به پروژه‌های مختلف هوش مصنوعی برای شناسایی دروغ از راست

فناوری‌های شناسایی دروغ یا همان دستگاه‌های دروغ‌سنج مانند هر دستگاه دیگری، ورودی و خروجی مشخصی دارند. خروجی این دستگاه‌ها، اعلام راست یا دروغ بودن گفته‌‌ها (یا تعیین درست احتمال راست یا دروغ بودن آنها) است. اما خروجی‌های این دستگاه‌ها با هم متفاوت است و در گذر زمان، فناوری‌های متفاوتی با استفاده از ورودی‌های مختلف ایجاد شده است. 

دو دسته اول به گفتار مربوط می‌شود و به ترتیب چیزهایی است كه فرد می‌گوید و قصد گفتن آنها را دارد. برای نمونه، یك پژوهش نشان می‌دهد در پروفایل افرادی كه در سایت‌های دوست‌یابی دروغ می‌گویند، تعداد دفعاتی كه از واژه «من» یا ضمیر ملكی اول شخص استفاده می‌شود، بیشتر از پروفایل دیگر افراد است. در نتیجه، كافی است این نكته در یك الگوریتم جست‌وجو قرار گیرد تا بتوان میزان درستی موارد مطرح شده در پروفایل‌های كاربران را شناسایی كرد. البته این صرفا یك مثال ساده بود و صدها مورد دیگر در این زمینه وجود دارد كه همین بر پیچیدگی موضوع می‌افزاید. 

 اما تحلیل گفتار فقط به كلمات محدود نمی‌شود. فناوری‌های دیجیتال این امكان را فراهم می‌كنند تا بتوان امواج صوتی گفتار افراد را هم تحلیل كرد. از آنجا كه استرس ناشی از دروغ‌گویی می‌تواند بر لحن فرد تاثیر بگذارد، این شیوه ممكن است اثربخش باشد. با این وجود، این استرس ممكن است ناشی از مواردی دیگر مثل ترس از حضور در اتاق بازجویی باشد و در این صورت، دیگر نمی‌توان روی نتیجه به دست آمده حساب كرد. گفتنی است این شیوه به‌طور محدود در برخی كشورهای دنیا برای سنجش اعتبار اعترافات متهمان استفاده می‌شود. 

زبان بدن، سومین ورودی برخی دستگاه‌های دیگر دروغ‌سنج است. زبان بدن می‌تواند بسیاری از احساسات پنهانی انسان را فاش كند. برای نمونه، پدیده «شادی فریبكار» (duper’s delight) را در نظر بگیرید. منظور از شادی فریبكار، احساس خوشحالی فرد دروغگو هنگامی است كه فكر می‌كند مخاطب، دروغش را باور كرده است. این شادی شاید به‌راحتی توسط انسان قابل تشخیص نباشد. اما تحلیل پیشرفته تصاویر به كمك فناوری دیجیتال می‌تواند كوچك‌ترین تغییر در صورت و حالت بدن فرد را تحلیل كرده و آن را شناسایی كند.  دروغگویی یك بار هیجانی را برای فرد به همراه دارد و به همین دلیل، وقتی یك نفر دروغ بزرگی می‌گوید، سعی می‌كند با طبیعی نشان دادن رفتار خود، آن را جبران كند، اما این تلاش در بسیاری از اوقات موفقیت‌آمیز نیست. در سال ۲۰۱۵ پژوهشگران دانشگاه كمبریج با استفاده از تعدادی ابزار پوشیدنی توانستند كوچك‌ترین تغییر در وضعیت ظاهری فرد را شناسایی كنند و به این ترتیب، امكان شناسایی دروغ در ۷۰ درصد از موارد فراهم شد. 

چهارمین دسته از ورودی‌هایی كه دستگاه‌های دروغ‌سنج بررسی می‌كنند، به بررسی متغیرهای فیزیولوژیك مربوط می‌شود. فشار خون، آهنگ تنفس و نیز میزان تعرق از جمله این موارد است. با وجود این‌كه شاید با خود بگویید با كاهش قیمت انواع ساعت‌های هوشمند و دستبندهای ورزشی یا پزشكی به‌راحتی می‌توان این موارد را برای ارزیابی اعتبار گفته یك نفر به كار گرفت، اما واقعیت این است كه گاهی این تغییرات ممكن است بسیار جزئی باشد و حسگرهای معمولی موجود در گجت‌های فعلی از دقت لازم برای اندازه‌گیری آنها برخوردار نباشند.  یكی دیگر از موارد در این دسته، بررسی دمای صورت با استفاده از دوربین‌های ویژه فروسرخ است. جالب است بدانید وقتی دروغ می‌گوییم، خون بیشتری از بافت بینی به سمت مغز می‌رود و همین سبب افت جزئی دما در بینی می‌شود. 

در دهه ۹۰ میلادی بود كه بهره‌گیری از الگوی امواج مغزی برای دروغ‌سنجی مورد توجه قرار گرفت. شاید شما هم در بعضی از فیلم‌های پلیسی دیده باشید كه مظنون در اتاقی نشسته و دستگاهی روی سرش قرار داد كه امواج مغزی را ثبت و نتیجه را روی نمایشگری اعلام می‌كند. این دستگاه اولین بار توسط دكتر لری فرول (Larry Farewell) طراحی شد و هدفش نیز شناسایی فرد متهم به ارتكاب جرم بود. برای استفاده از این دستگاه كه بر نوار مغزی (EEG) استوار است، تصاویر مختلف از جمله تصاویر مربوط به صحنه جرم به فرد مظنون نشان داده می‌شد و فرض بر این بود كه فرد مظنون با دیدن صحنه جرم، واكنشی دارد كه این واكنش در امواج مغزی او ثبت می‌شود. اما این اختراع با تردیدهای جدی كارشناسان روبه‌رو شد و بسیاری از آنها، درست بودن خروجی آن را زیر سؤال بردند.  

 

پس از ماجرای یازده سپتامبر، دولت ایالات متحده به سرمایه‌گذاری روی فناوری‌های دروغ‌سنج روی آورد. دو شركت اصلی با این سرمایه‌گذاری وارد میدان شدند كه هر دوی آنها از فناوری اف‌ام‌آر‌ای (FMRI) استفاده می‌كردند.

 

این فناوری كه جریان خون را در بخش‌های مختلف مغز بررسی می‌كند، به‌مراتب از شیوه نوار مغزی دقیق‌تر است اما چند سالی است كه یك فناوری دیگر برای ساخت دستگاه دروغ‌سنج مورد توجه قرار گرفته و شاید بتواند آینده این حوزه را برای همیشه دگرگون كند؛ این فناوری چیزی نیست جز هوش مصنوعی.

پیش از این‌كه نتایج استفاده از هوش مصنوعی در زمینه دستگاه‌های دروغ‌سنج را بررسی كنیم، بد نیست ابتدا نگاهی به تفاوت هوش مصنوعی با دیگر رویكردهای فناورانه بیندازیم.  

 

الگوریتم نرم‌افزارهای مختلف بر اساس اطلاعاتی كه در اختیارمان قرار دارد، نوشته می‌شود. برای نمونه، یك جاروبرقی ساده رباتیك را در نظر بگیرید.

 

بیشتر این گجت‌ها دارای برنامه‌‌ای شامل چند تابع شرطی مختلف هستند كه مثلا به آنها می‌گوید در صورت برخورد با مانع، به اندازه‌ای مشخص تغییر مسیر دهند یا در صورتی كه دمای موتور از یك حد مشخص بالاتر رفت، برای مدتی خاموش شوند. در واقع، همه جزئیات برای الگوریتم كاملا مشخص است.  اما اساس هوش مصنوعی بر یادگیری استوار است.

 

به عبارت دیگر، الگوریتم هوش مصنوعی یك‌سری داده‌ها را دریافت می‌كند و به تدریج با دریافت بازخورد و نیز داده‌های بیشتر  می‌تواند چیزهایی بیاموزد كه شاید ما خودمان از آنها بی‌خبر باشیم. شناسایی الگوهای مغفول مانده از نظر ما را شاید بتوان اصلی‌ترین قابلیت هوش مصنوعی دانست. 

اكنون می‌دانیم كه كاهش اندك دمای بینی، احتمالا یكی از نشانه‌های گفتن دروغ است، اما شاید صدها، هزاران یا حتی میلیون‌ها تغییر جسمی یا كلامی دیگر هم وجود داشته باشد كه از آنها بی‌خبر باشیم. در اینجاست كه عملكرد هوش مصنوعی به مراتب بهتر از عملكرد انسانی بوده و می‌تواند حرف اول و آخر را بزند. ناگفته نماند كه هوش مصنوعی برای دستیابی به الگوریتمی بهتر و دقیق‌تر به داده‌های ورودی بهتر و نیز بازخورد نیاز دارد. 

پروژه‌های مختلفی در دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشی سراسر دنیا بر اساس فناوری هوش مصنوعی برای شناسایی دروغ در حال اجراست.

 

برای نمونه، پژوهشگران دانشگاه مریلند در ایالات متحده چندی پیش موفق به توسعه نرم‌افزاری مبتنی بر هوش مصنوعی شدند كه می‌توانست راست یا دروغ بودن حرف‌‌های مختلف را با دقت ۸۸ درصد تشخیص دهد. این نرم‌افزار پس از بررسی سخنان شاكی‌ها، شهود و متهمان در دادگاه‌ها می‌توانست راست یا كذب بودن آنها را با این دقت بالا تشخیص دهد.  یكی از موارد مهم در فناوری‌های این چنینی، بهبود پیوسته آنها در گذر زمان است. همان طور كه گفته شد، دو عامل كلیدی یعنی داده‌های ورودی و بازخورد می‌تواند عملكرد الگوریتم هوش مصنوعی را بهبود بخشد. در نتیجه در این مثال خاص، هر قدر فیلم‌های بیشتری از دادگاه‌ها در اختیار این الگوریتم قرار گیرد و بازخوردی درباره نتیجه خروجی آن داده شود، عملكردش بهبود می‌یابد. 

یكی از جنجالی‌ترین حوزه‌های كاربرد دروغ‌سنج، اعتبارسنجی سخنان متهمان، شاكیان و نیز شهود است. اگر نگاهی به استفاده از نتایج این دستگاه در تاریخ معاصر بیندازیم، با پرونده‌های متعددی حداقل در ایالات متحده روبه‌رو می‌شویم كه رای دادگاه با اتكا به نتیجه این دستگاه‌ها و برخلاف دفاعیات متهم تهیه شده، ولی پس از گذشت مدتی، مشخص شد كه نتیجه دستگاه دروغ‌سنج نادرست بوده است.  با این‌كه تشخیص درست یا نادرست بودن اظهارات افراد در دادگاه را شاید بتوان جدی‌ترین كاربرد احتمالی برای هر دستگاه دروغ‌سنجی دانست، تردیدها در زمینه فناوری مورد استفاده و حاشیه خطایی كه حتی بهترین دستگاه‌ها می‌توانند به همراه داشته باشند سبب شده هیچ كشوری به‌طور رسمی، استفاده از این دستگاه برای اثبات یا رد ادعای افراد در دادگاه را مورد تائید قرار ندهد. 

با وجود این‌كه دستگاه‌های دروغ‌سنج یك بازه خطا دارند، اما این نباید مانع از كاربردهای جدی آنها شود. به همین دلیل، چند سالی است شاهد استفاده از این فناوری در برخی حوزه‌های خاص هستیم كه برخلاف دادگاه، موضوع مرگ و زندگی انسان در آن مطرح نیست. استخدام نیروی انسانی از جمله جدی‌ترین این حوزه‌هاست. برخی شركت‌ها در كشورهای مختلف از این دستگاه برای تعیین اصالت اظهارات كارجویان استفاده می‌كنند تا بتوانند فردی را كه حائز بهترین شرایط است، راحت‌تر شناسایی كرده و استخدام كنند. 

امور مالی از دیگر حوزه‌هایی است كه دروغ‌سنج‌ها می‌توانند نقش موثری در آن داشته باشند. یكی از مشكلاتی كه بسیاری از موسسات مالی و اعتباری در دنیا با آن روبه‌رو هستند، اعتبارسنجی مشتریان است. اعتبارسنجی مشتریان به معنای تعیین توانایی افراد برای بازپس‌دهی وام و تسهیلات مالی دریافتی است. دستگاه‌های دروغ‌سنج می‌توانند با ارزیابی میزان صداقت و جدیت فرد متقاضی وام برای پرداخت اقساط به عملكرد بهتر این موسسات كمك كنند.  

 

عبور از مرزها نیز یكی دیگر از كاربردهای دستگاه دروغ‌سنج است كه چند سالی است مورد توجه قرار گرفته است. هر سال تعداد زیادی از مهاجران و پناهجویان از مرزهای كشورهای مختلف عبور می‌كنند. با توجه به این‌كه برخی از آنها (به ویژه پناهجویان) فاقد مدارك لازم هستند، تعیین صلاحیت آنها برای عبور از مرز برای افسران مرزی، كاری دشوار است. به همین دلیل، سامانه‌های دروغ‌سنج می‌توانند كار را برای پرسنل مرزی آسان‌تر كنند. 

شركت كانوروس (Converus) یكی از شركت‌های باسابقه در زمینه فناوری دروغ‌سنجی به شمار می‌رود. این شركت چند سال پیش سامانه‌ای را برای دروغ‌سنجی طراحی كرد كه بر اساس پایش حركات مختلف چشم كاربر عمل می‌كند. این سامانه كه آی‌دیتكت (EyeDetect) نام دارد، ورودی‌های خود را از طریق یك دوربین فروسرخ با دقت بالا به دست می‌آورد. كافی است كاربر در برابر این دوربین نشسته و حرف بزند. این سامانه هر ثانیه، شش ارزیابی مختلف نظیر میزان گشودگی مردمك و سرعت پلك به عمل می‌آورد و بر اساس آن می‌تواند درست یا نادرست بودن گفته‌های مخاطب را ارزیابی كند. 

ظاهرا این فناوری در چند كشور دنیا استفاده می‌شود. مثلا اوبر در مكزیك از آی‌دیتكت برای بررسی سوابق سابقه رانندگان استفاده می‌كند تا مطمئن شود در گذشته جرم بزرگی مرتكب نشده‌اند.

همچنین یك موسسه مالی در كلمبیا نیز از این فناوری برای تست كاركنان خود استفاده می‌كند تا مطمئن شود آنها از داده‌های موجود در بانك اطلاعاتی موسسه سوء‌استفاده نمی‌كنند. در یكی از شهرهای بریتانیا نیز پلیس از این سامانه برای اطمینان از پشیمانی برخی متخلفان خاص بهره می‌برد. ظاهرا اداره‌های پلیس در برخی شهرهای ایالات متحده هم از آی‌دیتكت استفاده می‌كنند.

سامانه آواتار (AVATAR) یكی از جدیدترین سامانه‌های ارزیابی اعتبار حرف‌ های مخاطب (یا همان دروغ‌سنج) است كه به‌طور خاص برای فرودگاه‌ها طراحی شده است. 

این سامانه دارای یك شخصیت مجازی است كه به‌عنوان افسر پلیس روی نمایشگر ظاهر می‌شود و از مسافری كه در برابرش قرار دارد، سؤالاتی از پیش مشخص شده را می‌پرسد. پاسخ مخاطب ضبط شده و سپس حالت چهره، حرف‌ها و لحن صدای او مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. 

پس از ارزیابی مخاطب، بر اساس میزان صداقت فرد از نظر سامانه، یكی از سه نمره «سبز»، «زرد» و «قرمز» به او داده می‌شود. به این ترتیب، افسران حاضر در فرودگاه بهتر می‌توانند مسافران را ارزیابی كنند و برای نمونه، دقت بیشتری در بررسی مدارك مسافران «زرد» یا «قرمز» داشته باشند. 

این فناوری توسط تیمی از پژوهشگران دانشگاه آریزونا طراحی شده و توجه برخی فرودگاه‌های دنیا را نیز به خود جلب  كرده است.