«لاهه» برجام را زنده می‌کند؟

امروز جلسه دیوان لاهه برای رسیدگی به شکایت ایران از اعمال مجدد تحریم‌های یکجانبه آمریکاست. در مورد این دیوان و جایگاه بین‌المللی آرای صادره از سوی آن توضیح می‌دهید؟

دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه رکن اصلی قضایی سازمان ملل متحد است و طبیعتا در مدت حدود صد سالی که از تاسیس آن می‌گذرد، سهم مهمی در صلح و امنیت بین‌المللی داشته است.

آرای این دیوان بشدت مورد حمایت است. حتی در شرایط امروز و به‌‌رغم عدم وجود رابطه بین ایران و‌ آمریکا؛ صدور رای دال بر محکومیت اقدامات یکجانبه، ظالمانه و مغایر با تحولات بین‌المللی آمریکا می‌تواند به تقویت مواضع جمهوری اسلامی ایران در برابر آمریکا و شرکای اروپایی این کشور منجر شود.

آیا آرای دیوان قطعی بوده و ضمانت اجرایی دارد؟

آرای این دیوان، قضایی است و طبق اساسنامه لاهه، احکام آن قطعی و غیرقابل تجدید نظر است.

آرای دادگاه لاهه دارای ضمانت اجرای حقوقی است، البته ممکن است دولتی از اجرای احکام دیوان خودداری کند که در آن صورت حسب موضوع و اهمیت رای صادره برای صلح و امنیت بین‌المللی؛ دولت محکوم له می‌تواند موضوع را به شورای امنیت منعکس کرده و از آن نهاد بخواهد دولت محکوم‌علیه را به اجرای رای دیوان اجبار کند.

البته همه می‌دانیم ساخت قدرت در جامعه بین‌المللی کاملا با جامعه داخلی متفاوت است و اعضای دائمی شورای امنیت که آمریکا نیز یکی از اعضای آن است، حق وتو دارند.

در عین حال احکام دیوان دارای اعتبار بالا و الزام‌آور هستند، به همین دلیل بسیاری از نهادها احترام بسیاری برای دیوان قائلند تا رایی علیه آنها صادر نشود.

در این ارتباط می‌توان به یک نمونه دعوای آمریکا و ایران اشاره کرد. در دهه 80 میلادی و در ماجرای سقوط هواپیمای مسافربری ایران، جمهوری اسلامی ایران به دیوان شکایت کرد اما آمریکا به منظور اجتناب از دریافت حکم محکومیت بین‌المللی در خارج از دادگاه با ایران به توافق رسید.

بار روانی و فشار افکار عمومی بسیاری پشت آرای دیوان قرار دارد به‌همین دلیل دولت‌ها تلاش می‌کنند در این دیوان محکوم نشوند.

رسیدگی دیوان بین‌المللی دادگستری به پرونده‌های ارجاع شده معمولا چقدر طول می‌کشد؟

این موضوع به موارد مختلف بستگی دارد و ممکن است دو سه سال به‌طول بینجامد. برخی پرونده‌ها نیز از جمله موضوع سکوهای نفتی ایران را شاید بتوان رکورددار عنوان کرد که رسیدگی به آن بیش از 11 سال به طول انجامیده است.

نکته دیگر شکل رسیدگی دیوان به پرونده‌هاست. به این ترتیب که دولتی قصد دعوا و درخواست دستور موقت می‌کند، در این موارد نظر به فوریت مساله و این‌که ممکن است منفعت بزرگی از دولتی ضایع شود، دیوان سریع به مساله رسیدگی می‌کند که به طور معمول یک تا سه روز طول می‌کشد.

به این صورت که دیوان به‌ظاهر وارد پرونده می‌شود به این معنا که هنوز معلوم نیست صلاحیت ورود به دعوا را دارد یا نه. بنابراین مجبور است پرونده را بررسی کرده تا ببیند صلاحیت اجمالی دارد یا نه. درنتیجه حکم موقت صادر می‌کند.

شکل دیگری از رسیدگی دادگاه در مورد پرونده‌هایی است که صلاحیت رسیدگی دارد، بویژه زمانی که طرف دعوا ایرادات جدی نسبت به صلاحیت دیوان داشته باشد که در این زمینه به پرونده‌های بسیاری از جمله سکوهای نفتی ایران می‌توان اشاره کرد.

به عنوان یک حقوقدان پیش‌بینی شما از نتیجه دادگاه چیست؟

پیش‌بینی بسیار دشوار است، به‌‌رغم این‌که دیوان بین‌المللی دادگستری نهاد حقوقی است اما مانند هر محکمه‌ای از دیپلماسی حقوقی بهره می‌برد. آرای دیوان تحت‌تاثیر فضای سیاسی و بین‌المللی است.

در این زمینه بسیاری از حقوقدانان اعتقاد داشتند دیوان در سکوهای نفتی به دلیل مقابله با رویکرد آمریکا، صلاحیت خود را احزار کرد. در سال 2003 حمله آمریکا به عراق همراه با نقض منشور ملل متحد بود. در آن مقطع به اعتقاد همه کشورها‌ آمریکا منشور ملل متحد را نادیده گرفته بود. به این ترتیب دیوان از رای دادگاه سکوهای نفتی استفاده کرد تا به آمریکا گوشزد کند قوانین بین‌المللی نمی‌تواند دستخوش اقدامات یکجانبه دولت‌ها قرار بگیرد. در مجموع احراز صلاحیت دیوان در پرونده سکوهای نفتی تحت‌تاثیر حمله غیرقانونی آمریکا بود.

بنابراین با توجه به استفاده دیوان از دیپلماسی عمومی در برخی موارد دشوار است که انتظار داشته باشیم دیوان به یک شکل عمل کند، اما در عین حال احتمال این‌که ایران بتواند با وکلای برجسته خود موفق به صدور رای به نفع خود شود، وجود دارد.

صدور رای دیوان به نفع ایران چه تاثیرات مثبتی در سطح بین‌الملل خواهد داشت؟

روشن است در صورتی که موفق به دریافت حکم محکومیت آمریکا شویم بیشتر از گذشته می‌توانیم این کشور را تحت فشار قرار دهیم. البته طی ماه‌های اخیر بدون این رای هم دولت‌های اروپایی با ایران همراهی می‌کنند.اما درمجموع هر چقدر مواضع حقوقی ما در این زمینه تقویت شود، امکان تحت فشار قرار دادن بیشتر آمریکا وجود خواهد داشت.