نظربه‌ کیانسیه‌ از‌ بلندای اوشیدا

اما 1500 سال پیش، مردمانی که در سیستان زندگی می‌کردند، دریا‌چه‌ای بزرگ و به غایت زیبا و پربرکت، هستی بخش زندگی‌شان بود.

«دریاچه هامون» در سرزمین اساطیری زابلستان که از به هم پیوستن سه دریاچه هامون هیرمند، هامون صابری و هامون پوزک تشکیل می‌شد، سومین دریاچه بزرگ ایران، پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه بود که این روزها تا حد زیادی خشک شده است.

هامون در اوستا با نام کانس‌ویا و در متون پهلوی با نام کیانسیه، همواره جایگاهی خاص در فلات ایران داشته است. تنها یک عارضه طبیعی بلند در میانه هامون قرار دارد و آن کوه خواجه است که با نام کوه اوشیدا (و نیز اوشیدم یا اوشیدر به معنی «ابدی» در پارسی میانه) مورد اشاره قرار گرفته است.

روایت می‌کنند که بر فراز این کوه بوده که زرتشت، اهورامزدا را نیایش می‌کرد و از همین جا به پیامبری مبعوث شده است. از همین‌رو برخی مورخان خاستگاه آیین زرتشت را این دریاچه و کوه می‌دانند. این کوه در اسلام و نیز مسیحیت نیز از جایگاه خاص و مقدسی برخوردار است.

اگر در زمان سفر کنیم و بیشتر به گذشته برویم، می‌بینیم که کوه خواجه خاستگاه برخی ادیان باستانی و از جمله آیین زروانی است که قدمت آن به 12هزار سال می‌رسد. حتی هنوز هم می‌توان ردپای بازماندگان پیروان آیین زروانی که اکنون نو مسلمان هستند را درحاشیه هامون جستجو کرد.

چطور سفر کنیم؟

برای سفر به هامون و کوه خواجه، باید ابتدا خود را به زابل برسانید؛ سرزمین تاریخی رستم دستان در شاهنامه حکیم توس و خاستگاه یعقوب لیث صفاری که بنیانگزار دودمان صفاریان و از احیاگران زبان پارسی در دوران پس از سلطه اعراب است.

از زابل تا کوه خواجه حدود 42 کیلومتر و در مدت یک ساعت باید رانندگی کنید. در مسیر هر چه به هامون نزدیک‌ می‌شوید، تعداد قایق‌های واژگون شده بیشتری را می‌بینید. تا چند سال پیش صیادان در این منطقه از برکت صید ماهیان هامون ارتزاق می‌کردند و البته هنوز هم که گاهی آب به هامون برمی‌گردد، به صید از این دریاچه امیدوارند.

با نزدیک‌شدن به کوه خواجه، کم‌کم بلندای این کوه سپیدرنگ در میانه دشت وسیع، هویدا می‌شود.

وسعت آسمان آبی و عظمت دشت که از هر سو با خط افق از آسمان جدا شده، سبب می‌شود در برزخی خود را حس کنید که زیرپایتان زمین است و بالای سرتان آسمان؛ خبری از انبوه ساختمان‌ها، درخت‌ها، تپه‌ها و قیل و قال روزمره نیست.

این شمایید و آسمان و زمین و کوه خواجه‌ اساطیری که الهام‌بخش ماجراجویان و البته خداجویان بسیاری در طول تاریخ بشر بوده است. از دور کوه چندان بلندی به نظر نمی‌رسد.

هرچند قریب به 609 متر بلندی این کوه است. وقتی به پای کوه خواجه می‌رسید می‌توانید بقایای ساخت و سازهای باستانی را بر فراز آن ببینید.

پیاده‌راهی رو به بالا می‌رود که باید مهیای بالارفتن از آن شوید. مسیر دشواری نیست و همراه با همه اعضای خانواده که توان راهپیمایی معمولی را دارند، می‌توانید پا در مسیر آن بگذارید. از قبل حتما یک بطری آب و چند شکلات یا خرما همراه داشته باشید.

چه چیزی خواهیم دید؟

کمی که از کوه بالا می‌روید با تعداد زیادی خانه و کاخ‌های خشتی روبه‌رو می‌شوید که قدمت آنها به دوران ساسانیان، اشکانیان و همین‌طور دوران اسلامی می‌رسد.

بقایایی از معابد بودایی نیز در این کوه دیده می‌شود. مجموعه کاخ‌ها، قلعه کهک کهزاد و قلعه چهل دختر از آثار مربوط به پیش از اسلام است و قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و تعداد زیادی از قبور اسلامی از مهم‌ترین بناهای پس از اسلام در کوه خواجه به شمار می‌رود.

با ماجراجویی‌ها و کنجکاوی‌های خود، بناهای عجیب و غریبی در میان کاخ‌های پیش از اسلام می‌توانید پیدا کنید که در ساعات مختلف روز و با تابش آفتاب از جهت‌های گوناگون، شکل‌های زیادی از تندیس‌های تخت جمشید و بقایای کاخ‌های سنگی ساسانی را به ذهن متبادر می‌کند.

از بالای کوه، دشت را تماشا کنید و ببینید چقدر وسیع و پر هیبت است؛ تا چشم کار می‌کند، زمین است و آسمان. چشم‌هایتان را ببندید و روزگاری را تصور کنید که حاکمان ساسانی و اشکانی از کاخ خود بر بلندای هامون پر آب تا دوردست‌های این دریاچه را تماشا می‌کردند و مسحور عظمت آسمان و این دشت می‌شدند.

ارنست امیل هرتسفلد، ایران‌شناس اهل آلمان در سال‌های 1304 و 1308 با بررسی کاخ‌های کوه خواجه، عنوان «تخت جمشید خشتی» را برای مجموعه کاخ‌ها برگزید.

واقعیت این است که کاوش دقیق کاخ‌های کوه خواجه و رمزگشایی از اسرار بناهای خشتی آن، نیازمند بودجه پژوهشی وسیعی است.

هنوز باستان‌شناسان چیز زیادی از گذشته این کاخ‌ها در مقایسه با بسیاری از سایت‌های تاریخی و گردشگری کشور نمی‌دانند.

شکی نیست که با رونق گردشگری در این منطقه و ثروتی که از این مسیر به‌دست می‌آید، در نتیجه اقبال مردم به شناخت رازهای ناگشوده مردمانی که هزاران سال در کنار کوه خواجه و حاشیه هامون زندگی می‌کردند، بتدریج زمینه لازم برای آغاز مطالعات گسترده باستان‌شناسی در قالب پروژه‌های ملی و بین‌المللی در کوه خواجه آغاز خواهد شد.

زندگی در حاشیه هامون می‌تواند دوباره رونق گذشته را پیدا کند و تحقق این آرزو از مسیر توسعه گردشگری قطعا امکان‌پذیر است.

کاظم کوکرم - روزنامه‌نگار

ضمیمه چمدان جام جم