پیش‌شرط‌های مهاجرت معکوس

روایت فرسودگی خانه‌های روستایی، قصه امسال و پارسال و یک دهه قبل نیست. چند دهه است که ساخت و سازها در محیط‌های روستایی، با همان سبک و سیاق سنتی انجام می‌شود و کمتر کسی، ترس از زلزله را جدی می‌گیرد.

همین نترسیدن‌های بی‌موقع باعث شده که پس از وقوع هر زلزله‌ای، روستاها به اصلی‌ترین کانون خطر تبدیل شوند. مثلا در همین زلزله اخیر در استان خراسان رضوی، بیشترین خسارت مالی و انسانی به روستاها وارد شد. در دیگر زلزله‌های رخ داده در نقاط مختلف کشور هم همین ماجرا تکرار می‌شود، طوری که معمولا بیشترین میزان امدادرسانی پس از زلزله در روستاهای کشور اتفاق می‌افتد.

بافت فرسوده روستاها را می‌توان یکی از عمده دلایل مهاجرت روستاییان به شهرهای دیگر دانست، در صورتی که اگر خانه‌های روستایی مقاوم‌سازی شود و امکانات اولیه زندگی در اختیار روستانشینان باشد، قطعا مهاجرت معکوس اتفاق می‌افتد و خیلی‌ها از شهرها به همان زادگاه آبا و اجدادی‌شان در روستاها برمی‌گردند.

برنامه راهبردی برای مقاوم‌سازی روستاها نداریم

آمار دقیقی از میزان بافت‌های فرسوده روستایی وجود ندارد، اما بر اساس برخی مطالعات و پژوهش‌ها، گفته می‌شود که از حدود شش میلیون خانوار روستایی کشور، حداقل4.5 میلیون خانوار روستایی در خانه‌های ناایمن زندگی می‌کنند.

گرچه طی سال‌های گذشته، وام‌های 15 تا 20 میلیونی برای نوسازی بافت‌های فرسوده روستایی در اختیار تعدادی از ساکنان روستاها قرار گرفته، اما بر اساس آمارهای رسمی، در چند سال اخیر، سالانه فقط 200 هزار فقره وام مسکن روستایی به دست روستاییان رسیده است.

ناتوانی در بازپرداخت وام، شرایط نه چندان آسان دریافت این تسهیلات، ناآگاهی از امکان دریافت وام و احساس نیاز نکردن به مقاوم‌سازی خانه‌های روستایی، مهم‌ترین عواملی است که باعث شده خیلی از روستاییان، نسبت به دریافت وام مسکن روستایی، تمایل چندانی نداشته باشند.

مجید پاکساز، کارشناس حوزه شهری در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید دارد که با وجود تصویب قانون احیای بافت‌های فرسوده، ارائه بسته‌های تشویقی به مالکان ساختمان‌های فرسوده و سرمایه‌گذاران حوزه مسکن و همچنین اطلاع‌رسانی‌های گسترده، بافت‌های فرسوده در کلانشهرها به سمت نوسازی حرکت کرد، اما چنین مکانیسم مشخصی برای نوسازی بافت‌های فرسوده روستایی وجود ندارد و همچنان بیشتر ساخت و سازها در روستاها به شکل سنتی و با بی‌کیفیت‌ترین مصالح ممکن انجام می‌شود. مجموع این شرایط موجب شده که به عقیده پاکساز، هیچ چشم‌انداز روشن و برنامه راهبردی برای نوسازی و مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده روستایی در آینده هم وجود نداشته باشد.

به گفته پاکساز، به دلیل نبود برنامه مشخص برای نوسازی بافت‌های فرسوده روستایی، کسی از بنیاد مسکن یا بخشداری‌ها، گزارشی از روند نوسازی بافت‌های فرسوده نمی‌خواهد، طوری که حتی کسی انتظار ندارد نهادهای مسئول بر روند ساخت و سازهای روستایی، نظارت کنند.

وقتی سازنده، ناظر و مالک یکی می‌شود

کشور ما در زمره ده کشور حادثه‌خیز جهان به حساب می‌آید. همین موضوع باعث شده که هرنوع حادثه غیرمنتظره‌ای در کمین ایرانی‌ها باشد، اما با وجود این، بسیاری از بافت‌های روستایی همچنان از ساده‌ترین استانداردهای ایمنی هم فاصله دارند.

علیرضا سعیدی، کارشناس مدیریت بحران در گفت‌وگو با جام‌جم، کم‌کاری ناظران را یکی از دلایل ناایمن بودن خانه‌های روستایی می‌داند و می‌گوید: در جریان زلزله اخیر بوشهر با برخی از روستاییان منطقه گفت‌وگو داشتم. با وجود آن‌که خانه‌هایشان تازه ساز و تحت نظر بنیاد مسکن ساخته شده، اما در جریان زلزله، دچار آسیب شدید شده بود. آنها تاکید داشتند نظارتی بر ساخت و سازشان صورت نگرفته و خودشان از مراحل کار ساخت و ساز، عکس گرفته‌اند و سپس عکس‌ها را در اختیار ناظر قرار داده‌اند.

به گفته سعیدی، خیلی از ساختمان‌های روستایی هم توسط پیمانکارانی که با حداقل قیمت در مناطق دور افتاده حاضر به کار بوده‌اند ساخته شده، آن هم در حالی که گاهی مهندس ناظر به دلیل بعد مسافت و دستمزد کم، حاضر به بازدید فنی از خانه‌های روستایی نبوده است.

مهاجرت معکوس محقق می‌شود اگر...

محمد کاظم حجازی، عضو سابق کمیسیون عمران مجلس و مدرس دانشگاه بوعلی سینای همدان در گفت‌وگو با جام‌جم، می‌گوید که پیش شرط جلوگیری از افزایش مهاجرت به کلانشهرها و حتی پیش شرط مهاجرت معکوس به روستاها این است که یک فرد روستایی، بدون دغدغه به امکانات زندگی دسترسی داشته داشته باشد که یکی از مهم‌ترین الزمات زندگی و حقوق بدیهی روستاییان، داشتن یک سرپناه امن و مقاوم است.

مشارکت دادن روستاییان در اداره روستاها، راهکاری است که به گفته حجازی می‌تواند روستاییان را به مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده تشویق کند.

به گفته او، باید مدیریت روستایی در آبادی‌های ما شکل بگیرد و بخشی از اختیارات دولت در روستاها به خود روستاییان تفویض شود.

این نوع مدیریت روستایی به گفته حجازی، مدیریت موفقی است که به آبادانی روستاها، افزایش مهاجرت معکوس و مقاوم‌سازی بافت‌های روستایی منجر می‌شود: «با اجرای مدیریت روستایی، فرد ساکن در روستا احساس می‌کند که می‌تواند دغدغه‌هایش را مستقیم به گوش دولت برساند و نماینده قانونی دولت در روستا هم از اهالی همان روستا انتخاب خواهد شد.»

جدای از اقداماتی که مسئولان می‌توانند انجام دهند، رسانه‌ها و سایر نهادهای فرهنگ‌ساز هم وظیفه دارند که اهمیت مقاوم‌سازی خانه‌ها را به روستاییان گوشزد کنند. باید به یک فرد روستایی که بنای خانه‌اش را کلنگ می‌زند، آگاهی داده شود که کم کردن چند ستون خانه در فرآیند ساخت‌وساز، صرفه‌جویی نیست، بلکه ظلم مضاعفی است که آن فرد روستایی در حق خودش و خانواده‌اش انجام می‌دهد.

امین جلالوند - جامعه