«خودزشت‌پنداری» از نوجوانی تا میانسالی

احساس مداوم نارضایتی از شکل اعضای بدن

اختلال بدشکلی اعضای بدن یا سندرم خودزشت‌پنداری؛ با هر نامی که صدایش بزنید، این مشکل می‌تواند دردسرساز باشد و فرد مبتلا را از کار و زندگی بیندازد؛ مشکلی که خیلی‌ها را روانه مطب مختصصان زیبایی می‌کند، آن هم در حالی که کلید درمان بیماری در دست متخصص روح و روان است. روان‌شناسان متفق‌القول‌اند که اگر فرد مبتلا درمان نشود با علائم شدید افسردگی دست به گریبان خواهد شد. این را دکتر جمال یونسی، روان‌شناس و استاد دانشگاه به ما می‌گوید. دکتر یونسی توضیح می‌دهد: «احساس نارضایتی از شکل اندام‌های بدن، مخصوصا اجزای چهره یکی از ویژگی‌های اصلی افرادی است که به اختلال بدشکلی بدن مبتلا هستند. افرادی که با این بیماری درگیر هستند، حس خوبی نسبت به خود ندارند، خودشان را زشت می‌بینند و مدام به مقایسه خود با دیگران، مخصوصا سلبریتی‌ها و چهره‌های معروف می‌پردازند.»

این روان‌شناس ادامه می‌دهد: اگر در میان اطرافیان، فردی را دارید که مدام درباره ظاهرش نگرانی دارد، اگر مدام از زشتی یا نافرم بودن عضوی از بدنش گلایه می‌کند یا خودتان به این وسواس‌های رفتاری دچار هستید، با یک مورد از اختلال بدشکلی بدن مواجه هستید. افراد مبتلا به این اختلال، سوال‌های مشابهی را مدام تکرار می‌کنند. در هر شرایطی، ظاهر آنها اولویت اصلی است و فرقی نمی‌کند که مثلا در مراسم ختم حضور داشته باشند یا در مراسم عروسی، سرجلسه امتحان باشند یا مشغول خرید در بازار. آنها همیشه نگران زیبایی خودشان هستند.

در ذهن این گروه، سوال‌هایی مشابه مدام تکرار می‌شود؛ از «چرا صورتم پر از چین و چروک شده؟» تا «چرا بینی‌ام قوز دارد؟!» وفور این سوال‌ها و نمونه‌هایی مشابه، به گفته دکتر یونسی می‌تواند نشان‌دهنده درجه‌های متفاوتی از ابتلا به اختلال خودزشت‌پنداری باشد.

این روان‌شناس در توضیح بیشتر می‌گوید: رده سنی خاصی برای ابتلا به بیماری در نظر گرفته نشده، اما به طور شایع، این اختلال بیشتر در افراد 15 تا 40 ساله مشاهده می‌شود یعنی از سال‌های نوجوانی تا آغاز میانسالی. البته نکته مهم اینجاست که هر چه سن ابتلا به بیماری پایین‌تر باشد، باید اقدامات درمانی سریع‌تری را آغاز کرد، چراکه به مرور احتمال ابتلا به افسردگی‌های حاد بالا می‌رود.

بر همین اساس در ابتلا به اختلال خودزشت‌پنداری ـ همان طور که می‌توانید حدس بزنید ـ زنان در صف اول قرار دارند. بعد از آنها جمعیتی از مردان دیده می‌شوند که نگران ریزش مو، طاسی سر و نافرم شدن عضلات بدن هستند. البته این اختلال بین زنان بیشتر با نگرانی آنها درباره اعضای صورتشان درهم آمیخته است؛ موضوعی که خیلی‌ها را از آینه دور می‌کند و وسواسی خسته‌کننده برای خیلی‌ها به ارمغان می‌آورد.

تیغ تیز جراحی روی هویت افراد

بین اختلال بدشکلی بدن و انجام جراحی زیبایی رابطه معناداری وجود دارد. اگر در گذشته جراحی‌های زیبایی در موارد ضروری انجام می‌شد و به کمک افرادی می‌آمد که بر اثر حادثه یا بیماری، عضوی از بدنشان از حالت طبیعی خارج شده بود، حالا مدت‌هاست که خودزشت انگار‌ها هم در صف جراحی زیبایی ایستاده‌اند و بازار جراحی‌های کوچک و بزرگ زیبایی را داغ کرده‌اند؛ موضوعی که مورد توجه دکتر عباس تهرانی، آسیب‌شناس و استاد دانشگاه هم قرار می‌گیرد. دکتر تهرانی با اشاره به این موضوع به جام‌جم می‌گوید: با این که آمار بالایی از جراحی‌های زیبایی در نقاط مختلف دنیا و مخصوصا کشور خودمان ایران براساس یک مد اجتماعی و تحت تاثیر فرهنگ روز انجام می‌شود، اما افراد زیادی هم به خاطر این‌که خودشان را زشت می‌پندارند پا به اتاق‌های جراحی می‌گذارند و هزینه زیادی را صرف زیباسازی عضوی می‌کنند که از آن رضایت ندارند.

دکتر تهرانی ادامه می‌دهد: در بسیاری مراجعات اینچنینی، افراد مبتلا به تغییراتشان بعد از عمل جراحی امیدوارند؛ تغییراتی که هم ظاهری است و هم روانی. از آنجا که سلامت دارای چهار بعد جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی است و این ابعاد با هم ارتباط دارند و سلامت جسم و روان افراد به هم تنیده است، افرادی که با این اختلال، اعضای بدنشان را به تیغ جراحی می‌سپارند، این انتظار را دارند که بعد از عمل جراحی هویتی جدید پیدا کنند.

به گفته این آسیب‌شناس، بالا رفتن آمار جراحی زیبایی غیرضروری می‌تواند نشانه‌ای باشد از شیوع یک بحران بین افراد آن جامعه؛ بحرانی که متاثر از عوامل مختلف اجتماعی، روانی و عاطفی است.

دکتر تهرانی توضیح می‌دهد: نمای ظاهری افراد در جامعه، نشان‌دهنده هویت شخصی و اجتماعی آنهاست. تصوری که افراد از بدن خود دارند، یعنی این‌که اندام‌های بدن خود را چگونه درک می‌کنند و چه ارتباطی با آنها برقرار کرده‌اند، بر نحوه شکل‌گیری ارتباط آنها با دیگران و ادامه این ارتباط موثر است. این موضوع می‌تواند در احساس افراد نسبت به خود و میزان اعتماد به نفس و اعتمادشان در موقعیت‌های اجتماعی مختلفی که قرار می‌گیرند، تاثیرگذار باشد.

این آسیب‌شناس می‌افزاید: میل به زیبایی میلی به قدمت تاریخ است، از گذشته‌های دور انسان‌ها همیشه به دنبال یافتن روش‌هایی برای زیباتر کردن و خوب جلوه دادن خودشان بودند. از زمانی هم که علم پزشکی پیشرفت کرد و جراحی‌های پزشکی امکان‌پذیر شد، دخل و تصرف افراد در شکل اعضای بدنشان قوت بیشتر گرفت و موج جراحی‌هایی مانند کوچک کردن بینی، برجسته کردن گونه‌ها، بزرگ کردن لب‌ها، کشیدن پوست و از بین بردن چین و چروک‌ها از راه رسید؛ آن هم در حالی که آمار بالایی از این جراحی‌ها ضرورت نداشته است.

تهرانی ادامه می‌دهد: آمار افرادی که به خاطر ابتلا به اختلال خودزشت‌پنداری، تمایل به جراحی زیبایی پیدا می‌کنند، آمار کمی نیست. این افراد تصویر ذهنی مثبتی از خود ندارند. تصویر ذهنی، تصویری است که هر کسی نسبت به خود دارد و پیام‌هایی است که به خود می‌فرستد. در این پیام‌ها فرد، خودش را به این باور می‌رساند که دچار نقص یا ضایعه یا بدفرمی در قسمتی از اعضای بدن است و این نقص را باید هرچه سریع‌تر رفع کند.

چرخه باطل جراحی‌های زیبایی غیرضروری

نقص و ضایعه‌ای که در چهره و دیگر اندام به چشم مبتلایان اختلال بدشکلی بدن می‌آید و به چشم خیلی‌های دیگر ازجمله اطرافیانشان نمی‌آید، آنقدر می‌تواند بزرگ شود که جمع زیادی از آنها را برای رفع عیب و نقص خیالی مربوطه به کلینیک‌های جراحی زیبایی بفرستد. دکتر مهدی موسوی‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و عضو انجمن جراحان پلاستیک ایران با تایید این موضوع می‌گوید: تعداد زیادی از متقاضیان جراحی زیبایی غیرضروری به اختلال روانی body dysmorphic disorder، اختلال بدشکلی بدن مبتلا هستند و چون فکر می‌کنند نقص و ایرادی در صورت یا بدنشان وجود دارد، به دنبال رفع این نقص و ایراد به جراحان زیبایی مراجعه می‌کنند.

موسوی‌زاده ادامه می‌دهد: یک جراح قبل از این‌که عمل جراحی مخصوصا عمل جراحی بینی را انجام دهد، باید خواسته بیمار و واقعیات جراحی این عضو را مورد تحلیل قرار دهد، چراکه در مواردی مشاهده شده فرد متقاضی جراحی زیبایی بینی، دچار توهم شده و در خیال خودش فکر می‌کند ظاهرش نقص و ایراد دارد.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: در چنین مواردی که خواسته بیمار با واقعیت تطابق ندارد و پزشک جراح به این موضوع واقف شده، باید بیمار را به یک روانپزشک معرفی کند و تا وقتی روانپزشک اجازه انجام عمل جراحی را ندهد، در این زمینه اقدامی نکند.

موسوی‌زاده درباره دلیل این اتفاق می‌گوید: بارها مشاهده شد ه افرادی که دچار اختلال بدشکلی بدن هستند و برای مثال بینی‌شان را جراحی می‌کنند، بعد از جراحی هم از شکل جدید بینی احساس رضایت نکرده و ممکن است به جراحی‌های ترمیمی بعدی اقدام کنند.

این عضو انجمن جراحان پلاستیک ایران با اشاره به دور باطل و چرخه معیوبی که برای افراد مبتلا به اختلال خود زشت‌پنداری رخ می‌دهد، می‌گوید: عمل جراحی زیبایی از همان ابتدا نباید درباره آنها انجام می‌شده و مناسب نبوده و آنها براساس یک توهم و باور غلط به پزشک مراجعه کرده‌اند و چون این توهم و باور غلط برایشان تحقق پیدا نکرده، فکر می‌کنند مشکل هنوز ادامه دارد و در نتیجه دوباره اقدام به جراحی می‌کنند و این چرخه برای بعضی تا مدت‌ها ادامه دارد.

مینا مولایی

جامعه