ولایت ماندگار امام هشتم(ع)

فخیم زاده هرچند تاکنون چند مجموعه تلویزیونی را کارگردانی کرده، در تولید سریال ولایت عشق هم خوش‌درخشید. چون تا پیش از ولایت عشق مهدی فخیم‌زاده، کارگردان این سریال در کارنامه فیلمسازی خود حتی محض تجربه به چنین فرم و محتوایی نزدیک نشده بود. او در کتاب خاطراتش با عنوان «سینما و من» اشاره می‌کند: به‌دنبال فرصتی می‌گشتم که پیشنهاد مصرانه رئیس وقت صدا وسیما را زمین بگذارم و بهانه‌ای پیدا کنم تا از هدایت مجموعه در مقام کارگردان انصراف دهم. ولایت عشق این روزها از آی‌فیلم درحال پخش است.

تلاش برای متفاوت شدن

فخیم‌زاده تا قبل از نشستن روی کرسی کارگردانی سریال «تنهاترین سردار»، هیچ تجربه‌ای در زمینه ساخت فیلمی با محوریت شخصیت‌های مذهبی و حتی تاریخی نداشت، اما تجربه ساخت سریال تنهاترین سردار زمینه‌ای فراهم کردکه فخیم‌زاده، ولایت عشق را به شکل آشکاری متفاوت بسازد. یکی از تفاوت‌های آشکار سریال با سایر آثار مذهبی ساخته شده، نمایش صورت نورانی‌شده امام‌رضا(ع) در این اثر است. گزاره نمایش امام با صورتی پوشیده از نور، فرصت مغتنمی برای فخیم‌زاده فراهم آورد که قصه‌اش را با حضور محوری امام رضا(ع) پیش ببرد. در تجربه‌های پیش از ساخت ولایت عشق، ساخت فیلم درباره ائمه معصومین به دلیل نمایش داده نشدن شخصیت محوری، اثر و کارکرد مذهبی‌اش را از دست می‌داد و جنبه تاریخ‌نگارانه سریال برجسته می‌شد. از این منظر، سریال امام علی(ع) و تنها‌ترین سردار، آثاری تاریخی به‌شمار می‌روند تا آثار مذهبی درباره سلوک فردی معصومی که در محوریت روایت قرار دارد. به این ترتیب، شانسی بسیار بزرگ نصیب گروه سازندگان شد و به ارتقای رویه ساخت آثار تاریخی درباره شخصیت‌های معصوم انجامید. تا آن زمان، نشان دادن معصوم با حجاب نورانی ممکن نبود.

اما درباره چنین سریال‌هایی، اغلب مجادله حول وفاداری به تاریخ شکل می‌گیرد. در یک ارزیابی کلی، محتوای ارائه شده در سریال از حیث انطباق با منابع تاریخی و روایی قابل قبول است، بویژه این که با وجود کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از شیخ صدوق ـ که به طور اختصاصی درباره تاریخ و سیره امام رضا(ع) نوشته شده ـ و بیشتر بودن اطلاعات تاریخی درباره آن حضرت در قیاس با برخی امامان معصوم(ع) مانند امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و نیز حجم قابل توجه پژوهش‌‌های انجام شده درباره امام رضا(ع)، کار نویسندگی این سریال نسبت به برخی سریال‌های تاریخی مانند تنهاترین سردار یا مختارنامه آسان‌تر بوده و حتی برخی دیالوگ‌های فیلم بویژه بیانات امام رضا(ع) مستقیما و با کمترین تغییر یا بدون تغییر از منبع تاریخی یا روایات بویژه از همان کتاب شیخ صدوق استخراج شده است، مانند سکانس مهم و تاثیرگذار مناظرات امام رضا(ع) با عالمان دیگر ملل یا مقایسه آن حضرت درباره قبول ولایتعهدی مامون با رفتار حضرت یوسف(ع) در دربار عزیز مصر. به همین دلیل، محتوای سریال با تائید مراجع و بزرگانی همچون آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی همراه بود.

سریال امام علی(ع) ساخته داوود میرباقری با همه شکوه در شیوه درام‌نویسی، بازتاب تاریخ به روایت خود اوست، اما سریال ولایت عشق به دلیل بهره‌بری از منابع مستدل، روایتی دراماتیک و بازتاب حقیقت درباره یکی از معصومین است. با وجود این، چند کارشناس مذهبی و شورای تاریخ اسلام صدا و سیما هم بر بند‌بند سریال نظارت داشتند و همراهی رسول جعفریان برای نخستین بار به عنوان مشاور مذهبی، شمای تاریخی سریال را از حیث ژانر به شمایی بیوگرافیک و کاملا مذهبی نزدیک کرد یعنی ریسکی که مدیریت وقت سازمان دست به آن زد، توام با مراقبه‌ای بود که به محتوای اثر لطمه نزد.

چیزی شبیه معجزه

متن سریال ولایت عشق، جذابیت کافی و معنوی خاصی دارد و همین‌طور فرامتن سریال‌. مهدی فخیم‌زاده در بخش دیگری از کتاب «سینما و من» درباره این سریال نوشته است: «اوایل آبان 79 بود که فیلمبرداری توی دکورها کم و بیش تموم شد و باید برای فیلمبرداری صحنه‌های خارجی آماده می‌شدیم. از سر ناچاری، تپه ماهورهای اطراف پادگان رو برای فیلمبرداری انتخاب کردم، جوری که سربازها همچین که از پشت در پادگان آمدن بیرون، با پنج دقیقه پیاده‌روی می‌رسیدند سر صحنه. یه شهرک مخروبه و نیمه‌کاره‌ای هم پیدا کردم به اسم پرندک که می‌تونستیم گروه فیلمبرداری را آنجا اسکان بدهیم، اما همچین که فرماندهان پادگان و ساکنین آن دور و بر فهمیدند که ما می‌خواهیم دکور بسازیم، هشدار دادن که اینجا سیلاب‌خیز است و در مسیر باد شهریار قرار گرفته و زمستان‌ها برف و کولاک بیداد می‌کند و امکان ندارد شما بتوانید اینجا مستقر شده و کار کنید. هر چه من و خانم پرتو فکر کردیم، دیدیم چاره‌ای نیست و غیر از اینجا هیچ انتخابی نداریم. در نتیجه با ترس و لرز و نگرانی، همان جا چادر زدیم و دکورها رو پیاده کردیم و فیلمبرداری شروع شد. ما از اول سریال، هفته‌ای شش روز کار می‌کردیم و به جای جمعه‌ها روزهای دوشنبه تعطیل بود که عوامل سازنده بتوانند به کارهای شخصی خود رسیدگی کنند. این روال همچنان ادامه داشت؛ یعنی عصر یکشنبه عوامل می‌آمدند تهران و صبح سه‌شنبه همه سر صحنه حاضر بودند. چهار ماه و 15 روز بی‌وقفه و به‌طور مرتب در همان منطقه کار کردیم، ولی نه سیلی آمد و نه کولاکی شد و نه باد شهریار مزاحمتی ایجاد کرد‌. حتی در تمام زمستان باران هم نیامد که باعث شود یک روز کار ما تعطیل شود. فقط معمولا عصر یکشنبه که اتوبوس‌ها و وسایل نقلیه می‌آمدند و گروه آماده می‌شد که به طرف تهران حرکت کند، ابرها ظاهر و یواش یواش بارون شروع می‌شد و تمام دوشنبه می‌بارید و صبح سه‌شنبه وقتی برمی‌گشتیم سرصحنه، هوا آفتابی بود و زمین خشک و آماده فیلمبرداری‌. خدا شاهد است، نه قصد غلو‌گویی دارم و نه می‌خواهم مقدس‌نمایی کنم. این اتفاقی بود که تقریبا هر هفته تکرار می‌شد‌. این ماجرا آن‌قدر تکرار شد که کم‌کم صدای اعتراض تعدادی از عوامل در آمد. خوب یادم هست بعضی‌ها که از کار بی‌وقفه خسته می‌شدند، سرشان رو به طرف آسمان بلند می‌کردند و می‌گفتند: مگر سه‌شنبه و چهارشنبه روزخدا نیست‌؟ چرا باید فقط دوشنبه‌ها باران ببارد؟! ساخت این سریال به یمن نام امام رضا‌(ع) برای من برکات زیادی داشت و باعث شد تلاش 30 ساله من به بار بنشیند و با وجود تمام ناملایمات و شکست‌ها جایگاه من به عنوان کارگردان و فیلمنامه نویس و بازیگر تثبیت شود.»

علیرضا پورصباغ

جام‌جم