احیای روش‌های سنتی آبیاری؛ راه حلی برای کم آبی

آبیاری کوزه ای، از روش‌های قدیمی و باستانی آبیاری در ایران و مربوط به دوره ساسانیان است که در آن از کوزه‌های سفالی برای آبیاری استفاده می‌شود و به دلیل مصرف بسیار کم‌آب و ارزان‌قیمت بودن این نوع آبیاری از دیرباز در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران همچون حاشیه کویر لوت و اطراف شهرهای یزد و اردکان کاربرد زیادی داشته است.

در این روش کوزه‌ها در پای درختان در خاک چال می‌شده و سر آنها بیرون از خاک قرار می‌گرفته و به دلیل خاصیت متخلخل بودن کوزه، آب درون آن بتدریج و با توجه به نیاز درخت جذب می‌شده است.

چند سال پیش یکی از محققان یزدی این روش را به روز رسانی کرد و با کارگذاشتن کپسول‌های سفالی تراوا در زیر زمین و اتصال آنها به شلنگ‌هایی که به یک منبع آب متصل می‌شود، آن را در چند باغ و مزرعه آزمایش کرد که موفق بود و نتیجه آن مصرف بسیار کم آب و راندمان و عملکرد بالای محصول بود. باغداران زیادی در استان یزد و چند استان دیگر از این شیوه استقبال کردند و خواستار اجرای آن در باغات خود شدند، اما این روش هنوز با اما و اگرهای بسیار در وزارتخانه جهادکشاورزی همراه است و حامی و مدافعی در این وزارتخانه ندارد.

طراح و مجری طرح نوین آبیاری کوزه‌ای دراین باره به جام‌جم می‌گوید: طرح را برای اولین بار شش سال پیش برای آبیاری درختان آرامستان‌های شهر یزد که زیر نظر شهرداری اداره می‌شود، اجرا کردیم که موفقیت‌آمیز بود و همچنان آبیاری درختان آرامستان‌ها از این طریق صورت می‌گیرد.

محمدیاسر انتظاری به مزایای استفاده از این روش آبیاری اشاره می‌کند و می‌افزاید: در این روش نه تنها مصرف آب به نصف میزان مصرف در روش آبیاری قطره‌ای تقلیل می‌یابد، بلکه این آب قابل تنظیم در ساعات و دوره‌های مختلف است. میزان محصول تولیدی نیز دو برابر تولید در سایر روش هاست و از آنجا که همزمان با کارگذاشتن کپسول‌های سفالی، عملیات اصلاح خاک نیز انجام می‌شود، نیاز به کود و شخم نیز از دوره هر ساله به سه سال یکبار تغییر می‌کند. ضمن این‌که آفات کم شده و علف هرز در باغ و مزرعه نیز به دلیل نبود آب در سطح زمین تولید نمی‌شود.

استقبال کشاورزان

این طرح بتدریج با استقبال باغداران مواجه شد و افراد زیادی برای آبیاری باغات خود به وی مراجعه کردند، به طوری که اکنون بیش از ده هکتار از باغات استان‌های یزد، فارس و باغ شهرهای تبریز و کرمان با این روش آبیاری می‌شود. اما ده هکتار نسبت به وسعت زیرکشت در این استان‌ها میزان مطلوبی نیست و به گفته انتظاری دلیل آن حمایت نکردن بخش دولتی از این طرح و اختصاص نیافتن تسهیلات برای اجرای آن است، چراکه تاکنون جهادکشاورزی به عنوان متولی کشت و زرع با اجرای این طرح موافقت نکرده و طرح به صورت کارگاهی اجرا شده است.

مجری طرح آبیاری کوزه‌ای با اشاره به این‌که اداره جهادکشاورزی استان یزد موافق اجرای این طرح است، اما وزارت جهادکشاورزی مخالف آن است، می‌گوید: به نظر وزارتخانه این طرح بومی بوده و آکادمیک نیست، بنابراین ابتدا باید در مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی بررسی علمی و تائید شود، سپس مصوب و برای اجرای آن اعتبار اختصاص یابد.

کاوه صالحی، کارشناس مسئول مدیریت حفظ نباتات جهاد کشاورزی استان یزد با اشاره به مزیت‌های این طرح و کارآمدی آن حتی در مقایسه با آبیاری قطره‌ای، تنها مشکل آن را رسوب ناخالصی‌های آب در منافذ کپسول‌های سفالی در درازمدت می‌داند و به جام‌جم می‌گوید: با این حال این روش از آبیاری قطره‌ای بسیار کارآمدتر است، زیرا در روش آّبیاری قطره‌ای فقط به انتقال آب توجه شده و ایرادات زیادی به آن وارد است که پیامدهای آن در آینده نزدیک مشخص می‌شود.

در همین حال مدیر آب و خاک اداره جهاد کشاورزی استان یزد نیز ضمن تائید طرح آبیاری کوزه ای، به جام‌جم می‌گوید: این طرح برای باغات و مزارع کوچک تا وسعت 2 الی 3 هکتار بسیار مفید و کارامد است، اما در مزارع بزرگ به دلیل هزینه بر بودن توصیه نمی‌شود. با این حال وزارتخانه حتی با اجرای آن در مزارع کوچک هم موافق نیست و به آن اعتبار و تسهیلات نمی‌دهد.

سیدعلی اصغر مصطفوی با اشاره به این‌که وزارتخانه معتقد است برای استان‌هایی نظیر یزد که تبخیر آب در آنها زیاد است، روش آبیاری قطره‌ای زیرسطحی مناسب است، می‌افزاید: این روش گرچه برای مزارع بزرگ مقرون به صرفه بوده و روش خوبی است، اما برای مزارع کوچک روش مطلوبی نیست و بهترین روش همان روش آبیاری کوزه‌ای است که متاسفانه مورد تائید مرکز نیست.

روش چاله‌ای

روش بومی دیگر که نیاکان ما در مناطق خشک و کویری و حتی برای تولید محصولات آب بری همچون هندوانه از آن استفاده می‌کردند، روش چاله‌ای است. روشی که بویژه در منطقه «چال سنبک» آران و بیدگل شهرستان کاشان رایج بوده و هم اکنون نیز کمابیش در این منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رئیس هیات‌مدیره کانون سبز فارس در این باره به مهر می‌گوید: مزارع دیم چال سنبک حدود ۸ کیلومتری شمال شرق بیدگل و در میان تپه‌های ماسه بادی واقع شده و با تکیه بر دانش اکولوژی محلی از حدود ۳۰۰ سال پیش شکل گرفته است و اکنون نیز نسل ششم کشاورزان قدیم در چال سنبک همچنان و البته به صورت محدود در این زمینه مشغول فعالیت اند و چراغ این نوع کشاورزی پایدار را بدون دخالت در منابع آب‌های زیر زمینی، روشن نگه داشته‌اند.

بهمن ایزدی می‌افزاید: از گذشته‌های دور زارعان چال سنبک به جای دستکاری در سفره‌های آبی، به تسطیح چاله‌هایی 8 تا 30 متری اقدام کردند که اطراف آنها را توده‌های ماسه بادی در ارتفاعات متغیر تا ۴۰ متر ودارای شیب‌هایی تا ۶۰ درجه فرا گرفته اند و زارعان مجبورند برای جلوگیری از هجوم ماسه‌ها به کف چاله‌های زراعی، شیب‌های ماسه بادی اطراف چاله‌ها را به وسیله فروبردن نی‌های متسلسل در ماسه‌ها تثبیت کنند.

همکاری محیط زیست جهانی

به گفته این فعال محیط زیست، با توجه به اهمیت جهانی و ویژگی منحصر بفرد مزارع چال سنبک، در سال ۲۰۰۷ میلادی صندوق کمک‌های کوچک تسهیلات محیط‌زیست جهانی با همکاری کارشناسان ایرانی وکشاورزان موفق شدند در طول سال‌های متمادی بخش قابل توجهی از چاله‌های متروک و مخروبه را احیاء و اصلاح کنند، به طوری که اکنون ۱۰۰ چاله مزرعه جمعا به مساحت ۷۱ هکتار در منطقه سنبک براساس روش‌های گذشته، عموما به کشت هندوانه دیم اختصاص دارد و در کنار هندوانه در سطوح کوچکی، خیار، کدو و خربزه نیز کشت می‌شود.

ایزدی با اشاره به این‌که ۹۰ درصد وزن هندوانه آب است و به همین دلیل این گونه از جمله گیاهان بسیار آب بَر در کشاورزی است، می‌گوید: این موضوع نشانگر هوشمندی و دانش بومی کشاورزان چال سنبک است که با بهره بردن از دانش اکولوژی اجدادشان، بدون دخالت در سفره آب‌های زیرزمینی و همچنین روان‌آب‌ها و بدون استفاده از قطره‌ای آب، بهترین محصول پر آب را تولید می‌کنند.

چاره‌ای برای خشکسالی

«بیش از 90درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی و به دلیل روش‌های ناپایدار و غیراصولی در این بخش مصرف و حتی هدر می‌رود»؛ اتفاق تلخی که همه به آن اذعان دارند، اما تاکنون چاره اساسی برای جلوگیری از آن اندیشیده نشده، این درحالی است که ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و از دیرباز با کم‌آبی مواجه بوده، با این حال نیاکان ما بخوبی توانسته بودند با حداقل آب موجود و از طریق روش‌هایی همچون حفر قنات، آبیاری کوزه‌ای و چاله‌ای حتی به کشت محصولات آب بر مبادرت کنند؛ روش‌هایی که اگر امروز هم مورد توجه جدی مسئولان قرار گیرد می‌تواند کشور را از بحران کم‌آبی و بی‌آبی نجات دهد.

فاطمه مرادزاده - ایران