در تب‌ و تاب رؤیت هلال ماه شوال

بر اساس شروط مذهبی، آغاز و پایان هر ماه قمری فقط با دیدن خود انسان یا شهادت دو مرد عادل قابل اثبات و استناد است. در این میان برخی مراجع عظام نیز اطمینان و گاهی، حصول یقین از محاسبات علمی منجمان را برای مقلدان مورد قبول می‌دانند که در این زمینه باید به بخش راه‌های ثابت شدن اول ماه در رساله‌های توضیح‌المسائل رجوع کنید.

منجمان، رؤیت شدن یا نشدن یک هلال را چگونه پیش‌بینی می‌کنند؟

برای رؤیت هلال ماه باید در شب بیست و نهم ماه قمری اقدام کرد. اگر هلال ماه دیده شود، فردا روز اول ماه و اگر دیده نشود، پس فردا روز اول ماه قمری بعد خواهد بود. با توجه به تجربه به دست آمده از چگونگی رؤیت شدن یا نشدن هلال ماه در طول سال‌ها رصد، منجمان مشخصات رصدی هر هلال را در بانک اطلاعاتی داده‌های رصدی با مشخصات سایر هلال‌ها در گذشته ـ که رویت شده یا نشده بودند ـ و همین‌طور رکوردهای حدی به دست آمده در باره دشوارترین و نازک‌ترین هلال‌های رصد شده مقایسه و نسبت به پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه پیش رو اقدام می‌کنند. فاصله بین ماه و خورشید در آسمان بر حسب درجه (جدایی زاویه‌ای)، مدت زمان گذشته از لحظه هم‌راستا شدن فضایی سه کره خورشید و ماه و زمین (سن هلال)، مدت زمان بین غروب خورشید تا غروب ماه (مکث هلال)، فاصله زاویه‌ای ماه تا افق (ارتفاع هلال)، دوری یا نزدیکی ماه در مدار بیضوی‌اش به دور زمین و چند پارامتر نجومی دیگر، از پارامترهای هلال ماه است که در شب اول ماه‌های قمری گوناگون با یکدیگر متفاوت هستند. کارشناسان رؤیت هلال و تقویم با بررسی پارامترهای هر هلال در مقایسه با داده‌های قبلی رصدی، ضمن بررسی نرم‌افزاری به رؤیت با چشم غیرمسلح، رویت با ابزار نجومی یا عدم رؤیت‌پذیری در مناطق و کشورهای مختلف رای می‌دهند.

چرا احتمال 30 روزه شدن رمضان امسال بسیار بالاست؟

وقتی مشخصات هلال اول ماه شوال امسال را با نرم‌افزارهای نجومی بررسی و با داده‌های رصدی گذشته مقایسه می‌کنیم، به روشنی می‌بینیم احتمال دیده شدن این هلال در تمام پهنه ایران بسیار ضعیف است. لحظه‌ هم‌راستایی (مقارنه) خورشید و ماه و زمین، ساعت 5 و 54 دقیقه صبح امروز بوده است. با این حال به علت زاویه مدار ماه نسبت به موقعیت خورشید در آسمان در این فصل از سال برای منطقه جغرافیایی که کشور ما در آن واقع شده، شامگاه امروز پنجشنبه 25 تیر مطابق با 29 رمضان 1436، در مناطق شمالی کشور هلال ماه در حالی غروب می‌کند که هنوز غروب آفتاب رخ نداده است. بخش‌های وسیعی از استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی، گلستان، مازندران، گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی و بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان غربی، زنجان، قزوین، البرز و نیمه شمالی استان تهران چنین شرایطی دارند و عملا امکانی برای رؤیت هلال ماه در شامگاه برای این مناطق وجود ندارد.

از طرفی حتی اگر شرایط ماه از لحاظ پارامترهای نجومی را برای جنوب شرقی‌ترین نقطه کشور در استان سیستان و بلوچستان در نظر بگیریم ـ که بهترین وضعیت را در مقایسه با سایر نقاط کشور دارد ـ باز هم مشاهده می‌کنیم که بسیاری از پارامترهای حدی رؤیت هلال کمتر از رکوردهای پذیرفته شده است، به گونه‌ای که در جنوب شرقی‌ترین نقطه کشور، هلال ماه حداکثر هفت دقیقه پس از غروب خورشید بالای افق باقی می‌ماند. در شهرهای مرکزی فلات ایران نیز هلال ماه حداکثر سه دقیقه پس از غروب خورشید، غروب می‌کند و از این نظر مهلت معنی‌داری برای رصد ماه در شامگاه امروز وجود ندارد.

سال‌های اخیر در بسیاری موارد رصدگران هلال ماه توانسته‌اند، با استفاده از تلسکوپ‌های قدرتمند ربوتیک و با استفاده از نرم‌افزارها و جی‌پی‌اس، هلال باریک ماه را پیش از غروب خورشید و هنگام روز در زمینه آبی رنگ آسمان بیابند. (این روش بین برخی مراجع عظام دارای حجت شرعی است) با وجود این نیز وقتی پارامترهای هلال شوال امسال را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که درصد بخش روشن ماه و ضخامت هلال آن‌قدر ناچیز و باریک است که شانه به شانه برخی رکوردها می‌زند و در برخی پارامترها از رکوردها هم وضع بحرانی‌تری دارد. به این ترتیب حتی اگر قرار باشد در روز با تلسکوپ هلال ماه را در آسمان بیابیم و رصد کنیم، به علت نزدیک بودن بیش از حد هلال ماه به خورشید و ضعیف بودن پارامترهای رصدی هلال، احتمال ر‌ؤیت بسیار ضعیف خواهد بود.

با این حال باید امروز منتظر ماند تا کارشناسان گزارش‌ها را دریافت و تجزیه و تحلیل کنند. تشخیص و اعلام اثبات شدن یا نشدن حلول عید سعید فطر در شامگاه امروز مسیری است که از مراجع خاص خود می‌گذرد و آنچه در این نوشتار آمد، صرفا بررسی این رویداد بر اساس داده‌های علمی بود. حساب و کتاب ما روی کاغذ نشان می‌دهد، اگر هنوز از برکات این ماه آن‌طور که دلخواهمان باشد بهره‌مند نشده‌ایم، به احتمال زیاد فردا را هم به عنوان سی‌امین و آخرین روز ماه رمضان فرصت خواهیم داشت.

چرا بلافاصله پس از غروب، اثبات یا عدم اثبات حلول عید سعید فطر را اعلام نمی‌کنند؟

آنچه بحث رؤیت هلال را با وجود همه پیش‌بینی‌های علمی به مرحله عمل و انتظار تا ساعاتی پس از شامگاه بیست و نهم ماه قمری می‌رساند، تأکیدی است که بر اقدام عملی برای رویت هلال (استهلال) در مذهب شیعه شده است. آنچه موجب می‌شود اعلام رسمی حلول عید سعید فطر تا ساعاتی پس از غروب به درازا بینجامد، بررسی گزارش‌های رصدی در ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری و تشخیص گزارش‌های درست و همراه با خطا از گزارش‌های ناصحیح است. یکی از دشواری‌ها و البته جذابیت‌های مناقشه‌برانگیز رؤیت هلال ماه این است که احتمال اشتباه، هنگام یافتن هلال باریک ماه در نور افق شامگاه در رصد با چشم غیرمسلح یا ابزار اپتیک وجود دارد. همین موجب می‌شود کارشناسان تقویم و رؤیت هلال در ستاد استهلال به منظور حصول یقین از صحت گزارش‌های رصدی به کسب اطلاعات لازم از شاهدان و گزارشگران اقدام کنند. می‌دانید که نیت به روزه‌داری در روز عید سعید فطر حرام است و از این رو همه خالصانه و با تمام توان دقت می‌کنند ناخواسته اشتباهی صورت نگیرد. فرآیند دریافت و بررسی صحت گزارش‌های مبنی بر رؤیت شدن و نشدن، سپس جمع‌بندی گزارش‌ها و تنظیم آنها در قالب گزارش نهایی برای ارائه به رهبر معظم انقلاب و اعلام نظر ایشان به منظور انعکاس در رسانه‌ها، به نسبت زمان‌بر است و موجب می‌شود هر سال، انتظار در شامگاه بیست و نهم شعبان (برای اثبات حلول ماه مبارک رمضان) و بیست و نهم رمضان (برای اثبات حلول عید سعید فطر) به انتظاری شیرین برای مشتاقان ماه مهمانی خدا تبدیل ‌شود.

گروه دانش

کاظم کوکرم