امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران است. مردی که زندگی او از دوران کودکی گرفته تا لحظه درگذشت، سرشار از پستی و بلندی و اتفاقات بزرگی است که زندگی یک کشور را نیز تغییر داد. با این حال اگر قرار باشد آثار نمایشی قابل قبولی را که در طول ۳۶ سال بعد از انقلاب با محوریت زندگی امام (ره) تولید شده‌اند مرور کنیم، تعداد این آثار به انگشتان دو دست هم نمی‌رسد.
۲۶ سال از درگذشت معمار انقلاب می‌گذرد و نسل چهارم انقلاب شاید آشنایی کافی با او نداشته باشند. صرف نظر از وظیفه‌ای که بر دوش هنرمندان برای به تصویر کشیدن زندگی مهمترین چهره تاریخ معاصر کشور قرار دارد، زندگی سیّد روح‌الله مصطفوی موسوی خمینی (ره) حوادث گوناگونی را در برمی‌گیرد که از نظر درام و داستان‌پردازی نیز جای کار بسیاری دارد و سوژه جذابی است که هنرمندان تا به حال به راحتی از کنار آن گذشته‌اند.
در این گزارش در کنار مرور ضمنی آثاری که با محوریت زندگی رهبر انقلاب تولید شده‌اند، گفتگویی نیز با صاحبان این آثار داشته‌ایم تا دریابیم موانع و محدودیت‌هایی که به چنین خلأیی انجامیده، چیست و چرا برخی پروژه‌ها ناتمام می‌مانند یا برخی هنرمندان به سمت تولید چنین آثاری کشیده نمی‌شوند.
«آفتاب و زمین» نخستین سریالی بود که به تهیه‌کنندگی علیرضا سجادپور و کارگردانی جواد شمقدری در اوایل دهه ۸۰ درباره امام خمینی (ره) ساخته شد. البته این سریال بیش از امام (ره) به پدر ایشان و فعالیت‌های مبارزاتی‌اش در خمین می‌پرداخت و تا ۶ ماهگی خمینی (ره) را در بر می‌گرفت. با این حال بنا بود این مجموعه در فازهای دیگری ادامه پیدا کند اما این اتفاق تا به حال رخ نداده است.
شمقدری فیلمنامه‌نویس و کارگردان سینما و تلویزیون این روزها پیگیر ساخت سریال تازه‌اش با نام «انقلاب دوم» است که همانطور که از نامش برمی‌آید به ماجراهای انقلاب و زندگی امام (ره) نیز بی ربط نیست اما همچنان به نتیجه نرسیده است.
مسئولان پاسخگو باشند
او درباره دلایل کم‌کاری در زمینه زندگی بنیانگذار جمهوری اسلامی چنین می‌گوید: به نظر من نسبت به این موضوع احتیاطی وجود دارد که باعث می‌شود عملا چندان به زندگی امام (ره) و اتفاقاتی که در زندگی او رخ داده، کمتر پرداخت شود. این موضوع به خصوص در ساختار سینمایی به چشم می‌خورد. در ایام فتنه ۷۸ در حالی که هنرمندان و بازیگران در فضای تبلیغاتی سنگینی که ایجاد شده بود، قرار گرفته بودند و برخی در آن مقطع به دنبال این بودند که بگویند نظام و انقلاب به خط پایان رسیده، ما تصمیم گرفتیم درباره امام (ره) کار کنیم. البته به شدت تحت فشار بودیم اما کار پرمشقتی بود که سرانجام به ثمر رسید.
وی ادامه می‌دهد: این کار با نام «آفتاب و زمین» به تولد امام می‌پرداخت و به مناسبت یکصدمین سالگرد تولد امام (ره) آماده پخش شد. بعدها مستند سینمایی «آفتاب و عشق» را ساختم که به رحلت امام (ره) می‌پرداخت. سپس با جمال شورجه به صورت مشترک مستند «روایت انقلاب» را کار کردیم که آیتم‌های مختلفی داشت و به حوادث خرداد ۴۲ و امام خمینی (ره) می‌پرداخت. با این حال این‌ها کارهای صرفا کوچک و محدودی بود و ما شاهد فعالیت‌های گسترده و برنامه‌ریزی شده در این زمینه نیستیم.
رییس سابق سازمان سینمایی تصریح می‌کند: قطعا بخشی از این کمبود به خاطر این است که جریان هنری و علاقمندان به فعالیت در این عرصه، از طرف مقامات و مسئولان امر مورد حمایت قرار نمی‌گیرند و به آنها اعتماد نمی‌شود. در این زمینه موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی حرف اول و آخر را می‌زند و آنها باید در این زمینه فعال تر ظاهر شوند. به هرحال خروجی این رویکرد این است که کاری انجام نمی‌شود.
اجازه ندادند نوجوانی و جوانی امام (ره) را بسازیم
شمقدری درباره دلایل ادامه پیدا نکردن «آفتاب و زمان» توضیح می‌دهد: قرار بود پس از این مجموعه به نوجوانی و سپس جوانی امام (ره) بپردازیم و حتی تا واقعه خرداد ۴۲ کار را ادامه بدهیم. حتی کار تحقیقاتی نیز انجام دادیم اما به ما اجازه کار داده نشد. به هرحال با نظر دفتر تنظیم و نشر آثار امام افراد دیگری انتخاب و آثاری چون «فرزند صبح» یا «صنوبر» ساخته شدند.
وی اشاره کرد: اکنون نیز در حالی که ساخت «انقلاب دوم» اجتناب ناپذیر است اما به نظر می‌رسد کسانی هستند که نمی‌خواهند این کار ساخته شوند اما جرئت ابراز صریح خواسته‌شان را ندارند. اما کار ما در شورای صداوسیما مصوب شده و کد تولید گرفته است. با این حال دست اندازهای زیادی پیش رویمان داریم.
وی در پایان تأکید می‌کند: با این حال صبر ما زیاد است و از خود امام (ره) یاد گرفتیم که با صبر و اراده می‌توان کارها را جلو انداخت.
از دیگر هنرمندانی که پیرامون زندگی امام خمینی (ره) کار کرده‌اند می‌توان از مجتبی راعی نام برد که فیلم «صنوبر» را با این موضوع ساخته است. اثری که بعدها با نام «روزهای سخت در خمین» از تلویزیون نیز روی آنتن رفت و به زندگی امام خمینی (ره) در ۱۳ تا ۱۶ سالگی می‌پردازد. با این حال راعی که به نظر می‌رسد برای تولید این کار در سال ۸۰ نیز دشواری‌های زیادی را متحمل شده، راضی به گفتگو نمی‌شود.
از آخرین آثاری که نه به صورت مستقیم اما در لفافه و به زیبایی به زندگی امام خمینی (ره) می‌پردازد نیز می‌توان از سریال «روح‌الله» نام برد. مجموعه‌ای اپیزودیک که در هر قسمت به یکی از کسانی می‌پرداخت که آرزوی دیدار با امام (ره) را در سر می‌پروراندند.
حق خودم را درباره امام (ره) ادا کردم
راما قویدل که کارگردانی «روح‌الله» را برعهده داشت، درباره پرداخت به زندگی بنیانگذار انقلاب در سینما و تلویزیون می‌گوید: فکر می‌کنم من جزو معدود کارگردان‌هایی هستم که دین خودم را نسبت به امام خمینی (ره) ادا کردم و موفق شدم سریالی پیرامون زندگی ایشان بسازم. «روح الله» سریال مورد علاقه من است و آن را بسیار دوست دارم. سریالی لطیف و شیرین که با زبانی شاعرانه به موضوع خود می‌پرداخت و غیرشعاری بود. به ویژه این کار را براساس بازخوردهایی که گرفته‌ام بیشتر دوست دارم.
وی درباره دلایل ضعف در پرداخت درست به زندگی امام خمینی (ره) اظهار می‌کند: این امر نیازمند کار نویسنده‌های ما است. اما فیلمنامه‌نویسان کمتر به این موضوع پرداخته‌اند. بنابراین کم کاری از نویسنده‌ها و سیاست‌های تلویزیون است. در حالی که زندگی امام (ره) جزو موضوعاتی است که به شدت می‌شود درباره آن کار کرد. اما با این حال یادم می‌آید حتی فیلمنامه کار خودم «روح الله» نیز خیلی سخت به تولید رسید.
حساسیت‌های بسیار درباره آثار مربوط به امام خمینی (ره)
این کارگردان در پایان می‌گوید: بار اولی که برای ساخت این سریال دعوت شدم تا زمانی که کار به مرحله پیش تولید و تصویربرداری رسید، فاصله‌ای نزدیک به یک سال و نیم تا دو سال بود. حتی این کار اول قرار بود در شبکه سه سیما تولید شود اما بعدها به شبکه دو رسید. نمی‌دانم، شاید طبیعی است که به خاطر حساسیت پرداختن به زندگی امام خمینی (ره)، خیلی‌ها باید در این زمینه نظر مثبت بدهند تا کاری به ثمر برسد.
در کنار آثاری که از آنها نام برده شد، سریالی چون «سال‌های پرحادثه» به کارگردانی سعید چاری نیز ساخته شد که ابتدا قرار بود مستقیما به زندگی امام بپردازد و حتی بعد از کنار گذاشتن ولی‌الله مومنی که در نقش امام (ره) تست گریم داده بود، یکی از عوامل سریال که بازیگر نبود برای این کار تست داد و حواشی به وجود آمد و در نهایت مسیر قصه سریال تغییر کرد و به حواشی زندگی امام (ره) پرداخت.
تدوین مجدد «فرزند صبح» با بازی عبدالرضا اکبری
فیلم سینمایی «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی نیز حواشی متعددی به دنبال داشت و اصلا کارگردان، به دلیل ناظر نبودن بر مرحله تدوین، اثر را از آن خود نمی‌دانست. این فیلم قرار است به زودی توسط خود افخمی تدوین شود و شاید بعد از این امر بهتر بتوان درباره‌اش صحبت کرد. تنها ذکر این نکته درباره این فیلم کفایت می‌کند که نقش حضرت امام (ره) را عبدالرضا اکبری ایفا کرده است.
و اما سریالی که این روزها در حال ساخت است و می‌توان آن را اولین اثری دانست که به صورت مستقیم به امام خمینی (ره) در قاب تلویزیون می‌پردازد، «معمای شاه» است.
جای آثار نمایشی متعدد درباره امام (ره) خالی است
محمدرضا ورزی کارگردان این سریال که داستان زندگی محمدرضا پهلوی را در سه مرحله روایت می‌کند و شکرخدا گودرزی نیز ایفای نقش امام (ره) را در آن برعهده دارد، درباره جای خالی داستان‌های زندگی امام خمینی در آثار تلویزیونی می‌گوید: نه تنها دوران کودکی و نوجوانی، بلکه دوران تحصیل امام خمینی (ره) هم خاص و قابل پرداخت است. من همواره اعتقاد داشتم جای آثار نمایشی متعدد درباره امام (ره) خالی است و جوانان باید درباره زندگی معمار انقلاب اطلاعات بیشتری کسب کنند. تصویر نیز موثرترین اطلاع‌رسانی است که می‌تواند انجام شود اما در حوزه آثار نمایشی پرداخت کمی نسبت به این موضوع انجام شده و جای آن خالی است.
وی تصریح می‌کند: باید سریع‌تر دست به کار شویم. آن هم قبل از اینکه خدایی نکرده غربی‌ها بخواهند نمونه مردودی از زندگی امام خمینی (ره) را ارائه بدهند. چون آنها حتی با زندگی انبیای الهی همچون حضرت موسی (ع) و حضرت نوح (ع) نیز همین کار را کرده‌اند. بنابراین ما مکلف هستیم و باید در این حوزه کاری انجام دهیم. ساخت سریالی درباره زندگی ایشان جزو اوجب واجبات است و نه تنها در زمینه آثار نمایشی، بلکه روی صحنه نمایش و در زمینه مستند نیز باید کار شود.
کارگردان «عمارت فرنگی» درباره دلایل این غفلت و اینکه آیا مانعی برای کار وجود دارد، توضیح می‌دهد: به راستی مانعی وجود ندارد. فکر می‌کنم سهل انگاری ما مانع این اتفاق است. خود من در «معمای شاه» خیلی عاشقانه سراغ این قضیه رفتم. مسئولان امر نیز باید به این روند کمک کنند و نگاهشان این باشد که اتفاقی خوب شکل بگیرد نه اینکه به صورت سرسری و بی دقت به چنین موضوع مهمی بپردازند. ضمن اینکه انتخاب هنرپیشه، نحوه اجرای نقش، بیان دیالوگ‌ها و چیدن صحنه‌ها نیز باید دقیق باشد.
باید نگاهی عاشقانه به این ابر مرد تاریخ داشت
ورزی تأکید می‌کند: امام بزرگ ما نه تنها در تاریخ ایران بلکه در تاریخ جهان مطرح است. او معادلات جهانی بسیاری را تغییر داد و ابرقدرت‌ها را مبهوت و محسور انقلاب کرد. من فکر می‌کنم باید به صورت ویژه‌ای به او بپردازیم و در این عرصه نیز کسانی که عرق و علقه دارند باید مشغول به کار شوند چرا که من فکر می‌کنم باید قبل از اینکه به موضوع زندگی امام (ره) نگاه هنری و فیلمسازانه داشت، باید نگاه عاشقانه به این ابر مرد تاریخ داشته باشیم. به هرحال هر ۱۰۰ سال یا ۲۰۰ سال یک بار چنین شخصیتی ظهور می‌کند و ما باید در عرصه نمایشی زندگی این شخصیت را با دقت تصویر کنیم.
وی درباره پرداخت به امام خمینی (ره) در «معمای شاه» می‌گوید: من سعی کردم فرازهای مهمی از مبارزات و حضور موثر امام در جامعه آن زمان را در این سریال به تصویر بکشم. از سال ۳۹ و یک سال آخر عمر مرحوم بروجردی امام (ره) وارد داستان «معمای شاه» می‌شود. زمانی که نهضت اسلامی اوج می‌گیرد. برعکس تصور خیلی که فکر می‌کنند نقطه عطف انقلاب ۱۵ خرداد ۴۲ بوده، به اعتقاد من از اواخر سال ۴۰ را می‌توانیم در این زمینه در نظر بگیریم. به ویژه زمانی که طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت علم مطرح می‌شود و برای منفورترین مفاد از جمله حذف قرآن کریم از قسم‌ها، تلاش صورت می‌گیرد. اقدامی که آغاز یک اسلام زدایی است.
«معمای شاه» به کدام مقاطع زندگی معمار انقلاب می‌پردازد؟
این کارگردان تصریح می‌کند: زمانی که آیت‌الله بروجردی به رحمت خدا رفت و پس از او آیت‌الله کاشانی دار فانی را وداع گفت، نگاه پهلوی این بود که موانع اهداف رژیم برداشته شده‌اند و آنها می‌توانند با خیال راحت اهدافی را که سال‌ها پیگیری می‌کرده‌اند تحقق ببخشند. اما افشاگری و اطلاع رسانی وسیع امام (ره) در اواخر همین سال است که شکل می‌گیرد و حتی لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی لغو می‌شود و نهضت کار خودش را شروع می‌کند. در این زمان مبارزان پا به میدان می‌گذارند و قیام را رقم می‌زنند.
ورزی می‌گوید: در ادامه به ماجرای تبعید اول امام (ره) به تهران می‌پردازیم. وقتی دولت منحوس حسن علی منصور روی کار می‌آید و او برای طرح لایحه کاپیتولاسیون پیشنهاد می‌دهد با دلجویی از امام خمینی (ره) او را به قم برگردانند و با خیال راحت کارشان را انجام دهند اما با اعتراض شدید امام روبرو می‌شوند و تبعید دوم ایشان ابتدا به ترکیه و بعد نجف اشرف رقم می‌خورد. جالب اینکه آرزوی دیرینه امام این بوده که در نجف زندگی کند و به واسطه این تبعید آرزوی او برآورده می‌شود و در محضر سیدعلی قاضی طباطبایی تلمذ می‌کند. این تبعید ۱۵ سال ادامه دارد و ما در این ایام به وقایع سال ۵۰ اعتراضات، بیانیه‌ها و اعلامیه‌ها می‌پردازیم. سال ۵۷ نیز به خوبی در سریال جراحی و واکاوی شده است.
روایت فعالیت‌های امام (ره) از سال ۳۹ تا ۵۷ در «معمای شاه»
وی می‌افزاید: اخراج امام (ره) از عراق و مهاجرت او به فرانسه و روستای نوفل لوشاتو و شکل‌گیری ستاد انقلاب در آنجا موضوعات دیگری است که به آنها می‌پردازیم. در این دوران حضور بزرگانی چون شهید مطهری، شهید بهشتی، مرحوم آیت الله طالقانی و برخی مبارزان مثل مرحوم مهدوی کنی کاملا به چشم می‌خورد. تا ورود حضرت امام به ایران و نحوه شکل‌گیری کمیته استقبال و جلسات شورای انقلاب و مطالب مهم دیگری که در شکل گیری، تحقق و پیروزی انقلاب اسلامی موثر بوده‌اند و تا بهمن ۵۷ ادامه دارند.
کارگردان «معمای شاه» یادآور می‌شود: البته ما در این سریال تنها به بُعد سیاسی شخصیت حضرت امام نپرداخته‌ایم و سعی کردیم او را از ابعاد دیگر نیز تصویر کنیم. مثلا یکی از ویژگی‌های او این بوده که شخصیت مهربانی در خانواده و میان مردم به حساب می‌آمده و همیشه منفعت مردم را در نظر می‌گرفتند. ایشان در رویارویی با مردم و خانواده بسیار مهربان و متواضع بودند و شخصیت مبارزی که از او سراغ داریم، در قبال ظلم طاغوت بوده است اما در قبال مردم مهربان، آرام و افتاده بودند و رفتار و شخصیت او در منزل می‌تواند الگوی یک مرد مسلمان ایرانی باشد.
لزوم پرداخت به ابعاد گوناگون زندگی بنیانگذار انقلاب
ورزی در پایان می گوید: امام (ره) غزل سرای خوبی نیز بوده و ابعاد غیرسیاسی شخصیت او شخصیت پردازی حضرت امام در «معمای شاه» را تکمیل می‌کند. البته من کار خودم را اثر کاملی نمی‌دانم و قطعا درباره زندگی و حیات سیاسی و خصوصی امام خمینی (ره) باید کارهای بسیاری شود و پتانسیل خوبی برای فیلمسازان مختلف وجود دارد. باید درباره دوران بابرکت زندگی ایشان کارهای مختلفی ارائه داد، به ویژه که جامعه به چنین چیزی نیاز دارد و نسل چهارم انقلاب باید آگاه شوند.
همانطور که این فیلمسازان تاکید دارند پرداختن سینما و تلویزیون به زندگی و مبارزات حضرت امام خمینی (ره) یک ضروتر است ولی این ضرورت سال هاست به درستی رنگ اجرا به خود نگرفته و هر سال در چنین روزی بر این مسایل تاکید می شود و باز تا سال بعد که رسانه ها بر این موضوع تاکید ورزند عملا اتفاقی نمی افتد. حال امیدواریم موانع پرداختن به زندگی امام خمینی (ره) برداشته شود و به ویژه در دوران جدید سازمان صداوسیما و سازمان سینمایی، حرکت‌های خوبی را در این زمینه شاهد باشیم تا هر سال در آستانه وفات امام خمینی (ره) یا سالگرد ۲۲ بهمن، صرفا شاهد آثار تکراری نباشیم که سال‌ها است در این مناسبت‌ها روی آنتن می‌روند و نسل جوان رغبتی برای تماشای آنها ندارد. (مریم عرفانیان/ خبرگزاری مهر)
