اسراری از ماهی‌ قرمزها که نمی‌دانید

آنها فقط بلدند شناکنان به این طرف و آن طرف بروند و دهانشان را باز و بسته کنند، همین! قسمت بد قضیه اینجاست که اگر در منزل گربه هم دارید، ماهی قرمزها یک عذاب الیم برای آنها هستند، چون مدام باید شاهد یک میان‌وعده لذید باشند که اجازه خوردنش را ندارند. اما خیلی چیزها درباره ماهی قرمزها هست که هنوز نمی‌دانید. در اینجا چهار مورد از آنها را مرور می‌کنیم.

ماهی قرمزها ‌قبلا مصرف غذایی داشته اند

ماهی قرمزها از ابتدا برای نگهداری در منزل نبودند، بلکه یک نوع غذا به حساب می‌آمدند. ماهی قرمزها امروزی که با نام علمی کاراسیوس اوراتوس (Carassius auratus) شناخته می‌شود، در واقع اهلی شده یک گونه کپور وحشی نقره‌ای ـ خاکستری از ناحیه شرق آسیاست که در زمان‌های قدیم متداول‌ترین ماهی مورد مصرف در چین بود و به آن «چی» (chi) می‌گفتند.

یک اشتباه ژنتیکی باعث تبدیل این اجداد وحشی به ماهیان زیبای قرمز‌، طلایی و نارنجی شد. این ماهیان رنگی در حیات‌وحش جلب توجه می‌کردند و از این رو بسرعت طعمه ماهیان شکارچی می‌شدند. اما در قرن نهم، مردم چین بویژه راهبان بودایی شروع به نگهداری از آنها در برکه‌ها و حوضچه‌هایی کردند که عاری از ماهیان شکارچی بود. بر اساس یک افسانه، تینگ ین ـ سان (Ting Yen -tasn)، فرماندار قلمرو دوک‌نشین وو یواِی (Wu-yueh)، دو رنگ طلایی و زرد ماهی «چی» را در برکه‌ای خارج از شهر جیاسینگ (Jiaxing) کشف کرد. از آن پس محل مذکور «برکه رحمت» لقب گرفت.

در سنت بودایی آزاد کردن حیوانات یک عمل پسندیده است، بخصوص اگر یک حیوان کمیاب باشد. از این‌رو، بتدریج در میان مردم چین مرسوم شد که چی‌‌هایی را که رنگ کمیاب داشتند در برکه‌ها رها کنند و از پختن آنها در قابلمه‌های سوپ بگذرند. آمارهای ثبت شده در اسناد رسمی آن دوران (در حدود سال ۹۷۵ میلادی) از رهاسازی تعداد زیادی ماهی چی رنگی در برکه‌ها خبر می‌دهد.

ماهی قرمزهای بدوی برخلاف حیوانات اهلی از انسان‌ها فراری بودند و غذایی را که به آنها داده می‌شد نمی‌خوردند. ای کی بالُن از دانشگاه گوئلف اونتاریو در کانادا معتقد است ماهی قرمزها مثل زندانیانی بودند که از آنها برای رسوم سنتی استفاده می‌شد.

نگهداری در تنگ به ضرر آنها تمام شد

در حدود سال ۱۲۴۰ میلادی، ماهی قرمزها دیگر اهلی شده بودند و غذایی که به آنها داده می‌شد فورا می‌بلعیدند. به عبارت دیگر، به مقدار زیادی با اجداد وحشی‌شان فرق کرده بودند. این گونه‌های اهلی شده در برکه‌ها به همراه دیگر چی‌ها، لاک‌پشت‌ها و ماهیان دیگر زندگی می‌کردند. اما شهروندانی که استطاعت مالی داشتند و می‌توانستند در منازلشان حوضچه‌های اختصاصی بسازند، بیشتر تمایل داشتند که حوضچه‌هایشان را فقط با ماهی قرمزهای رنگی زیبا زینت دهند.

نگهداری از ماهی قرمزها در منازل باعث شد که صاحبانشان دست به اصلاح نژاد بزنند و ماهیانی با ظاهر دلخواه تولید کنند. شواهد نشان می‌دهد که این کار به صورت جدی از سال ۱۱۶۳ میلادی در حوضچه ماهی قرمزها کاخ تِ شو (Te Shou Palace) در شهر هانگچو (Hangchow) آغاز شد. از آن زمان تا دهه ۱۵۰۰ بتدریج در میان مردم چین مرسوم شد که ماهی قرمزها را داخل تنگ نگهداری کنند. این شیوه نگهداری بسیار مقرون به صرفه بود، چون ظروفی از این قبیل در هر خانه‌ای پیدا می‌شد.انجام لقاح مصنوعی در نهایت به تولید حدود ۲۵۰ گونه متفاوت ماهی قرمز منجر شد. این گونه‌ها در کتاب دائره‌المعارف زندگی حیوانات پورنل با عناوینی مثل ماهیان عجیب توصیف شده‌اند. نگاهی کوتاه به اسامی تعدادی از آنها شاهدی بر این مدعاست: دم روسری، تخم مرغی، تلسکوپی، شابونکین (کالیکو)، ستاره‌نگر (چشم آسمانی)، کله شیری، دنباله‌دار (شهابی)، فلس مرواریدی، چشم حبابی، منگوله‌ای (گل کوبکی) و دم چتری و بسیاری نام‌های عجیب و غریب دیگر.

این تغییرات باعث شد ماهی قرمزهای جدید نتوانند در زیستگاه‌های طبیعی دوام بیاورند. گونه‌های دستکاری شده به طور حتم توانسته‌اند حس کنجکاوی و علاقه انسان‌ها را ارضا کنند، اما باله‌ها و دم‌های بیش از حد آراسته این ماهیان زینتی اصلا با ساختار بدنی و جثه آنها هماهنگ نیست، حتی بعضی‌ها به طرز نامناسب و بدقواره‌ای چاق هستند.

ماهی قرمزها گونه‌های مهاجم هم دارند

بعضی گونه‌های ماهی قرمزها قوی‌تر از بقیه هستند و می‌توانند مایه آزار و آسیب همزیستانشان شوند. انواع طلایی، شابونکین و کله شیری ماهی قرمزها از جمله این گونه‌های مهاجم است. تعدادی از آنها با حقه آب را گل‌آلود می‌کنند تا جستجوی غذا برای دیگر آبزیان سخت شود. بعضی از آنها چنان در جستجوی گیاهان آبزی قهارند که دیگر چیزی برای تغذیه دیگران باقی نمی‌گذارند. نوع دیگری هم هستند که تخم‌ها و لاروهای سمندر پنجه بلند را می‌خورند.

البته، این گونه‌های مهاجم به طور معمول از تخم‌ها تغذیه نمی‌کنند، اما این حرکت حاکی از استعداد آنها در یادگیری است. فقط کافی است یکی از ماهی قرمزها ماهیان دیگر را در حال خوردن تخم‌ها ببیند، آن وقت بسرعت از آنها تقلید می‌کند و بعد هم کل جمعیت ماهی قرمزها به دلیل برخورداری از قابلیت یادگیری اجتماعی خیلی زود این حرکت را یاد می‌گیرند. ماهی قرمزها با اشتهایی وصف‌ناپذیر به تخم‌ها و لاروهای سمندرها حمله می‌کنند و آنها را می‌بلعند، طوری که به‌تنهایی می‌توانند نسل این سمندرها را در یک منطقه خاص نابود کنند.

کاربرد ماهی قرمزها ‌در تحقیقات آزمایشگاهی‌

ماهی قرمزها در آزمایشگاه کاربرد زیادی دارند، شاید به این دلیل که براحتی قابل تهیه ‌است و برای اهداف آموزشی نیز مناسب به نظر می‌رسد. در حوزه تحقیقات مربوط به ادراک بصری و شناخت، مطالعات گسترده‌ای روی آنها انجام شده است. ماهی قرمزها همان رنگ‌هایی را می‌بینند که ما قادر به تشخیص آنها هستیم و چون این ویژگی در بقیه پستانداران وجود ندارد، آنها بهترین گزینه مطالعاتی ممکن هستند. ماهی قرمزهای جوان نمی‌توانند رنگ آبی را خوب ببینند، اما با افزایش سن قدرت تشخیص رنگ در آنها تقویت می‌شود و این دقیقا همان الگویی است که در نوزاد انسان نیز قابل مشاهده است. ماهی قرمزها از یک جهت با ما تفاوت دارند؛ چشم انسان دارای سه نوع سلول حساس به رنگ است، اما ماهی قرمزها یک سلول گیرنده رنگ نوع چهارم هم دارند که به آنها امکان می‌دهد نور فرا بنفش را ببینند، اما از جهات دیگر، بقیه حسگرهای رنگ در آنها کاملا مشابه انسان‌هاست.

BBC ‌/‌ مترجم: صدف دژآلود