تاریخ مقاومت ارمنی‌ها در جنگ جهانی اول

این کتاب از هفت فصل تشکیل شده و شامل عناوین است «در آستانه نبرد»، «داد‌ه‌های نظامی»، «روایت شاهدان»، «داده‌های پراکنده»، «تاکتیک‌ها و تدارکات»، «برداشت‌های متفاوت» و «راه‌ها و ابزارها» است.

درباره این نبرد مقطعی که در جنگ جهانی اول اتفاق افتاده در بخشی از مقدمه مترجم کتاب آمده است: «در اواخر 1918 (اوایل خرداد 1297 شمسی/ اوایل رجب 1336 ه. ق) در یکی از مراحل پایانی جنگ جهانی، یک نیروی ارمنی محدود ارمنی موفق شد در حوالی سردارآباد پیشروی نظامیان عثمانی را به سمت ایروان درهم شکسته و متوقف کند. این پیروزی که در آستانه (اچمیادزین) صورت گرفت و منطقه ارمنستان را از خطر اشغال نجات داد. این نبرد اگرچه از لحاظ شدت در مقایسه با انبوهی از دیگر نبردها صورت گرفته در جنگ جهانی زد و خورد مختصری بیش نبود اما به گونه‌ای که در این کتاب می‌خوانیم جایگاه آن از لحاظ تحولات منطقه‌ای و به ویژه تاریخ مقاومت ارمنی‌ها در برابر روزگار و دستیابی حداقلی از موجودیت ملی مهم و تعیین کننده بود.»

پرداختن به این موضوع در کتاب «نبرد سردارآباد» از نقطه‌نظر تاریخی و منطقه‌ای اهمیت دارد به طوری که در بخشی از مقدمه نویسنده کتاب می‌خوانیم: «ارزش معنوی و ماندگار یک چنین نشانه‌ای از سرسختی و مقاومت در حافظه جمعی یک ملت، از نقطه نظر کوتاه مدت و سرنوشت ارمنی‌ها در آن مقطع بخصوص، به هیچ وجه روشن نیست که بدون پیشامد نبرد سردارآباد آیا ترک‌ها به همان حداقل که برای ارمنستان برجای ماند و امروزه کم و بیش قلمرو جمهوری ارمنستان را تشکیل می‌دهد، رضایت می‌دادند یا خیر.»

نیروهای ارمنی زیر فشار شدید ترک‌ها

در فصل نخست «در آستانه نبرد» درباره برخی جزئیات درگیری ارمنی‌های با نیروهای عثمانی (ترک) در نقطه‌ای به نام سردارآباد می‌خوانیم: «تا مارس 1918 سپاهیان ترکیه تمامی مناطق از دست رفته خود را مسترد داشته و به مرزهای قبل از جنگ با روسیه رسیدند. تنها نیرویی که در سر راه آنان مقاومت کرد، چند واحد داوطلب ارمنی بود تحت فرماندهی کلنل مورل حدود 300 افسر غیرارمنی روس نیز به مدافعین پیوستند.»

در فصل دوم «داده‌های نظامی» نویسنده با استناد به کتاب «مشارکت ارمنی‌ها در جبهه قفقاز جنگ جهانی 1918- 1914» اثر ژنرال گئورکی گی‌یوچ کورگانوف آورده است: «همزمان با عملیات بر ضد ایگدیر، یک تیپ ترک در امتداد خط آهن مستقر در سردارآباد پیش رفت و ساعت پنج بعدازظهر 21 مه آنجا را مورد حمله قرار داد. نیروهای ارمنی زیر فشار شدید ترک‌ها به محوری در امتداد روستاهای قراکانلو، کرپالو و زیوری ارمنی عقب نشسته و بدین ترتیب اچمیادزین را تحت پوشش قرار دادند.»

کتاب‌ها یا روایت‌های مکتوب از نبرد سردارآباد در فصل سوم با عنوان «روایت شاهدان» مورد واکاوی نویسنده قرار گرفته است، در این بخش به کتاب «ارمنین» نوشته گ.گ یابلوکوف که در پاریس منتشر شده، اشاره می‌کند. کتابی که به دلیل ورشکستگی ناشر به صورت مناسب توزیع نشد و به همین دلیل نسخه‌های آن نایاب است و تنها می‌توان در کتابخانه پاریس و بروکسل نسخه‌ای از آن پیدا کرد.

روایت یک پزشک از نبرد سردارآباد

فصل چهارم «داده‌های پراکنده» نام دارد که بررسی ردپایی از نبرد سردارآباد را پس از کتاب‌ها در روزنامه‌ها جست‌وجو می‌کند. در بخشی از کتاب با اشاره به مطالب یک ماهنامه می‌خوانیم: «ماهنامه ارمنی هایرنیک آمساگیر که در بوستون منتشر می‌شود در 1925 رشته مقالاتی به قلم دکتر هواکیم ملیکیان منتشر کرد. فصولی چند از شماره ماه مه به حوادث مه 1981 اختصاص داشت. دکتر ملیکیان که در ایروان طبابت می‌کرد، در یکی از مراحل جنگ با واحد تحت فرمان کاپیتان حسن پاشایان همراه شده بود. در بهار 1921 دکتر ملیکیان به ایران مهاجرت کرد و در اصفهان به طبابت ادامه داد.»

«تاکتیک‌ها و تدارکات» در فصل پنجم مورد تحقیق و کاوش قرار گرفته است و کایالوف در بخشی از آن می‌نویسد: «محاسبات غلط از آب درآمد. درو در نیمه راه با باشاباران و آشتاراک مواضع خود را سرسختانه حفظ کرد. سیلیکوف نیز در عین تمرکز کارآزموده‌ترین واحدهای تحت فرمانش را در دشت سردارآباد، اجزاء ضعیف‌تر قوایش را در اچمیادزین بر جای گذاشت.»

در فصل ششم «برداشت‌های متفاوت» به برخی منابع اشاره شده است که به نظر نویسنده اگرچه چند مورد کتاب و مقاله از نبرد مزبور ارائه شده اما از لحاظ داده‌های تاریخی نکته جدیدی به شرح جزئیات این جنگ اضافه نمی‌کنند. در بخشی از کتاب درباره تاریخ‌سازی ترک‌ها درباره وقایع قفقاز می‌خوانیم: «از آنجایی که تاریخ مدقنی از تحولات پرفرار و نشیب ماوراء قفقاز در سال‌های 1921-1918 در دست نبود به تدریج روایت ترکی آن دست بالا یافت. نه فقط در سطوحی چند گرایش‌های پان تورانی، انگیز‌ه‌های قابل درک تلقی شد بلکه با ترسیم تصویری از ارمنی‌ها به عنوان یک ستون پنجم سنتی، جنایات ترک‌ها در حق آنها نیز روا دانسته شد.»

افسران پرتجربه ارمنی در نبرد سردارآباد

«راهها و ابزارها» عنوان فصل هفتم است که نویسنده در بخشی از کتاب درباره ترکیب سپاه ارمنستان در جنگ جهانی اول آورده است: «افسران ارمنستان از اشراف یا طبقه ثروتمند نبودند. در بسیاری از موارد خود نظامی‌زاده بودند. به خدمت وارد شده بودند تا از طریق کار سخت و دشوار راه ترقی را طی کنند. برخی از آنها حتی تجربه خدمت در جنگ کریمه 1878- 1877 و حضور در لشکرکشی منچوری 1905- 1904 را در پیشینه خود داشتند.»

چاپ نخست کتاب «نبرد سردارآباد» اثر ژاک کایالوف با ترجمه کاوه بیات در 158 صفحه، یک‌هزار و 100 نسخه و به قیمت 10 هزار تومان از سوی نشر پردیس دانش روانه بازار کتاب شده است.

منبع:خبرگزاری کتاب