والدین و معلمان‌ تطهیرکنندگان روح و روان کودکان

او از دوره کودکی تا زمانی که به بزرگسالی می‌رسد نیازمند آموزش بوده و پرواضح است که بهترین و برترین نوع آموزش برای آدمی چه در دوره کودکی و چه در دوره نوجوانی آموزش‌های دینی است. زیرا از همان سال‌های اولیه زندگی انسان روی کره زمین و از همان زمانی که میل به پرستش خداوند در باطن انسان نهاده شد، سوالاتی برای آدمی به وجود آمد. سوالاتی از قبیل این که به وجود آورنده من چه کسی است؟ چگونه به وجود آمده‌ام؟ به چه دلیل به وجود آمده‌ام؟ این مسائل از همان دوران نخستینی که انسان پا به عرصه وجود نهاد، آغاز شد و هنوز هم بخش مهمی از پرسش‌های اوست. این پرسش‌ها کودک و نوجوان را بر آن می‌دار‌د که در پی یافتن پاسخی برای سوالات دیگری ازجمله سوالات دینی باشند؛ سوالاتی که والدین، مدرسه و جامعه می‌توانند پاسخگوی آنها باشند. از این رو آموزش مسائل دینی به کودکان و نوجوانان ازجمله مسائلی است که دین اسلام بسیار به آن توجه داشته است. آموزش‌های دینی از مهم‌ترین مسائلی است که در یک جامعه اسلامی هر مسلمانی باید به آن توجهی خاص داشته باشد و به فرزندان خود نیز آموزش دهد. به همین دلیل است که آموزش، یادگیری و کسب علم نزد پیامبر بسیار ارزشمند بوده است و ایشان در این باره فرموده‌اند: «به تحصیل علم بپردازید حتی اگر در چین باشد.»

1 ـ‌ خانواده، نخستین مکان آموزش ‌به کودکان و نوجوانان

محیط خانواده نخستین مکان آموزش به کودک و نوجوان است و پدر و مادر نخستین اشخاصی هستند که به او تعلیم می‌دهند. در ابتدا پدر و مادر باید به اعمال دینی اشراف کامل داشته باشند تا بتوانند به کودک خود آموزش درست بدهند و از طرفی باید قلبا به دین و آموزه‌های دینی اعتقاد داشته باشند. امام صادق تربیت صحیح کودکان را این گونه تشریح می‌کنند: «کودک به مدت هفت سال باید بازی کند و به مدت هفت سال باید آموزش خواندن ببیند و به مدت هفت سال باید تعلیم حلال و حرام داده شود.» پرسش‌های کودک در هفت سال اول و دوم به دلیل کنجکاوی ذاتی او بیشتر حول محور هستی، خداوند، چگونگی به وجود آمدن دنیا و انسان، دلیل ‌ و چگونه عبادت کردن می‌چرخد. والدین علاوه بر یافتن پاسخی مناسب برای این سوالات باید به کودک آموزش‌های دینی نیز بدهند.

بهترین روش برای آموزش دادن به کودکان در این سن استفاده از بازی با کودکان است. به این دلیل که در این سن کودکان عاشق بازی کردن هستند و بازی برای آنها نوعی کار روزانه بزرگ‌ترها محسوب می‌شود. والدین می‌توانند با بازی‌کردن با کودکانشان به معرفی خداوند و پیامبران و چگونگی به وجود آمدن انسان بپردازند. به عنوان مثال والدین می‌توانند بازی یاد دادن نماز به کودک را انتخاب کنند. در این بازی قرار است مادری نماز صبح را به کودکش یاد دهد. پس مادر نماز را کلمه به کلمه برای کودک می‌خواند و کودک کلمه به کلمه آن را تکرار می‌کند. هنگامی که کودک از این بازی خوشش بیاید، این بازی را تکرار می‌کند و ناخودآگاه با یکی از آموزه‌های دینی آشنا می‌شود. کودک‌ طی مراحل تکامل کم‌کم به سن نوجوانی می‌رسد و به نوع دیگری از آموزش نیازمند است. در مورد نوجوانان موضوع آموزش به شیوه دیگری اجرا می‌شود. اولین موضوعی که درباره یک نوجوان باید رعایت شود احترام به شخصیت اوست. موضوع دیگر در مورد یک نوجوان آن است که نباید واجبات دینی را بکرات به او گوشزد کنیم یا به اجبار از او بخواهیم اعمال دینی‌اش را انجام دهد. بلکه باید در ابتدا او را به مسائل دینی علاقه‌مند کنیم. به عنوان مثال نباید نوجوان را تحت فشار قرار دهیم و به طور مداوم از او بپرسیم آیا نمازت را خوانده‌ای؟ بلکه باید از محسنات نماز بموقع و از احادیث و آیاتی که در مورد نماز سفارش کرده‌اند سخن بگوییم. مثلا به این آیه قرآن اشاره کنیم که: «آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند بازمی‏دارد و قطعا یاد خدا بالاتر است و خدا می‏داند چه می‏کنید.» (سوره 29، آیه 45) از این رو شاهد خواهیم بود که پس از مدت زمانی او خود با میل و رغبت به انجام اعمال دینی می‌پردازد.

2 ـ جامعه و مدرسه ، دومین مکان آموزش به کودکان و نوجوانان

در این مرحله کودک وارد محیط بزرگ‌تری به نام مدرسه و پس از آن جامعه می‌شود. در این مرحله است که معلم نقش مهمی را در آموزش دینی کودک ایفا می‌کند. این معلم باید شخصی با بصیرت و عالمی با علمی وافر باشد و درباره مسائل دینی و دنیایی اطلاعاتی کافی و درست داشته باشد. همچنین آموزگار باید فردی باشد که مورد قبول و محبت کودک یا نوجوان باشد. ‌چنین معلمی باید با نرمخویی، صبر، حوصله و با توجه به تفاوت‌های فردی کودک یا نوجوان به آموزش او بپردازد. از بهترین روش‌هایی که یک آموزگار آگاه برای آموزش به کودک و نوجوان می‌تواند انتخاب کند، استفاده از داستان و شعر، مثل و نمایش است. به عنوان مثال می‌تواند از داستان زندگی پیامبران و ائمه آغاز نماید و مثلا داستان زندگی حضرت ایوب را انتخاب کند و به وسیله آن صبر را آموزش دهد. ‌همچنین می‌تواند نمایشی از زندگی ائمه تشکیل داده و هر‌یک از کودکان و نوجوانان را در این نمایش شرکت دهد. او با این کار نه‌تنها صبر را که توکل، راستگویی، عدالت و شهادت را نیز به کودک و نوجوان آموزش می‌دهد و سبب شکوفایی استعدادهای آنها می‌شود.

نتیجه

آدمی از همان ابتدای خلق شدنش نیازمند آموزش، بخصوص آموزش‌های دینی است. آموزش‌های دینی سبب رستگاری کودکان و نوجوانان می‌شود و آنها را به راه راست هدایت می‌کند. در اثر آموزش‌های دینی است که اعمالی مثل صبر، توکل، نماز و هزاران عمل شایسته دیگر باعث می‌شود انسان‌ها از هر‌گونه خطا و اشتباه بر حذر باشند.‌ این آموزش‌ها باید به شیوه‌ای درست و به وسیله افرادی آگاه و دانا آموزش داده شوند تا جامعه‌ای به دور از هر گونه فساد اخلاقی و به معنای واقعی کلمه مسلمان داشته باشیم. چنین جامعه‌ای محقق نمی‌گردد مگر با آموزش‌های دینی به کودکان و نوجوانان که پایه‌های یک جامعه را می‌سازند.

زهرا شهرام بخت / جام جم