حلف‌الفضول و تأثیر آن بر جریان‌های جوانمردی در اسلام

در تواریخ مختلف از جریان حلف‌الفضول چنین یاد شده است که روزی در مکه شخصی از بنی‌اسد برای تجارت به مکه آمد و مردی از بنی‌سهم(عاص بن دائل) کالای او را خرید، اما بهای آن را نپرداخت. مرد اسدی دادخواهی نزد قریش برد و قریشیان بدو پاسخ دادند که چون تو هم‌پیمان ما نیستی، نمی‌توانیم از تو حمایت کنیم. مرد اسدی چون از همه جا ناامید شد بالای کوه ابوقیس رفت، اشعاری در مظلومیت خود خواند و از قریش یاری خواست؛ قریشیان پشیمان شدند و در خانه عبدالله بن جدعان پیمان بستند که از این پس نگذارند به هیچ غریبی ستمی برسد. چون این پیمان علاوه بر پیمان‌ها و سوگندهای گذشته بود، آن را حلف‌الفضول نامیدند.1

حضرت محمد(ص) نیز که در بیست سالگی بودند، جهت دفاع از مظلومان و فقرا و غربا و بیماران به این پیمان هم قسم شدند و تا آخرین لحظه به سیرت و صفات جوانمردی با فضیلت وفادار بودند.

گویند حضرت رسول(ص) بعد از بعثت، ‌بیشتر سنن جاهلی را ملغی و باطل اعلام فرموده، اما به پیمان جوانمردان (حلف‌الفضول) سخت معتقد و در حفظ آن سنت کوشیدند؛ چنانچه از این پیمان به نیکی یاد کرده و فرمودند که در خانه عبدالله جدعان شاهد پیمانی شدم که اگر حالا هم پس از بعثت مرا به آن پیمان دعوت کنند، قبول می‌کنم.

سیره و قانون حلف‌الفضول بعد از حضرتش نیز مکرراً هنگام تعدی به مظلوم توسط جوانمردان احیا شده و حق را از ظالم ستانده است، چنان‌که در سیره ابن‌هشام آورده است، در روزگار امام حسین(ع) میان سالار شهیدان و ولید بن عتبه اموی که از سوی معاویه در مدینه حکومت داشت، اختلاف درگرفت و نزاع پیش آمد که علت آن مالی بود که متعلق به امام حسین(ع) بود و حاکم مدینه به زور آن را غصب کرده بود، بنابر این حضرتش به ولید بن عتبه فرمود به خدای یگانه که اگر حق مرا ندهی شمشیر خود را برمی‌گیرم و در مسجد رسول الله ایستاده و مردم را به حلف‌الفضول دعوت می‌کنم. چون این خبر به گوش عده‌ای از جوانمردان رسید به حمایت از امام بر سیره پیمان جوانمردان(حلف‌الفضول) برخاسته و حاکم مدینه به جهت این غیرتمندی جوانمردان دست از ظلم به امام(ع) کشیده و مال را به ایشان برگرداند.

پیمان جوانمردان (حلف‌الفضول) سبب ایجاد جریان‌های گوناگون جوانمردی در عالم اسلام شد و تربیت‌یافتگان مکتب محمدی(ص) هریک به‌گونه‌ای خود را مسئول دفاع از مظلومان و ستمدیدگان، غربا، درماندگان، یتیمان و... قلمداد می‌کردند. نمونه بارز و عینی جوانمردان بعد از حضرت رسول(ص) را می‌توان در سیره زندگی سرور فتیان عالم حضرت مولا علی(ع) و دیگر ائمه معصومین(ع) و نیز تربیت‌یافتگان مکتب علوی عینا مشاهده کرد، چنانچه جریان‌های فکری و عملی که بعد از حضرت رسول تحت نام و عنوان فتوت و فتیان در اقصی نقاط عالم اسلام پدید آمد به‌نوعی متأثر از همان سیره جوانمردان و بخصوص شخص نبی‌اکرم(ص) بودند که در طول تاریخ بنابر شرایط مختلف زمانه پیمان‌های جوانمردی را حفظ و حراست کرده و از بذل جان و مال دریغ نمی‌کردند.

برهمین سیره، دستجات فتوت و فتیان که به صفات ستاری، مروت، جوانمردی و دفاع از مظلومان و مال و جان و ناموس ضعفا کمر همت بسته و جانبازی‌ها و مردانگی‌های فراوانی در طول تاریخ به منصه ظهور رساندند.

فتیان و تفکر مبتنی بر پیمان جوانمردان سبب شد تا صنوف مختلف اجتماعی در کشورهای اسلامی و بخصوص ایران‌زمین، هر یک قوانین و مرام‌نامه‌هایی بر پایه همان سنت‌های جوانمردی و جوانمردان که حضرت ختمی مرتب(ص) بر آن گواهی فرموده بودند، ایجاد شده و فتوت‌نامه‌های اصناف مانند فتوت‌نامه‌های آهنگران، رنگرزان، سلمانیان و.... تدوین شد و همین جوانمردان در روزگار سختی داد مظلوم از ظالم ستانده و در برابر جباران، امراء و حکام جائر ایستادگی می‌کردند.

همچنین دستجات احداث و غازیان و اخیان در عالم اسلام یا مطوعه که گروه‌های مومن و مسلمان و از جوانمردان بودند، در جنگ‌های مختلف و تحت نام جهاد به مبارزات سیفی یا رزمی شرکت می‌جستند؛ حتی در جنگ‌های صلیبی چندصدساله، این جوانمردان حضور جدی و موثری داشتند تا جایی که خوی و مرام شوالیه‌گری بخصوص در منطقه مالت بعد از برخورد با جوانمردان مسلمان شروع به تکمیل و تکوین شد و جوامع سری شوالیه‌گری در اروپا به‌وجود آمد که به نوعی از آرا و رموز و حتی روش‌های رزمی و نحوه پذیرش طالبین و نوخاستگان جوانمردان متأثر بود.

عیاران یا جوانمردان سیفی نیز که اجازه حمل و استفاده از سلاح و مبارزه با ظالمان و جباران را داشتند نیز بر پایه پیمان‌های جوانمردان استوار بودند. (عیاران در ایران و حتی بغداد که در جغرافیای فرهنگی و سیاسی ایران قدیم قرار داشتند از آرای ایاران و یاران مهری منشعب شده و دستجات اسواران و آزاتان در روزگار ساسانی نمونه‌ای از ایشان بودند که بعد از اسلام به عیاران شهره شدند.2) اما بعد از اسلام و آشنایی ایرانیان به قرآن و سیره حضرت ختمی مرتب(ص) و خصال مولاعلی(ع) و دیگر ائمه اطهار(ص)، روح پهلوانی و جوانمردی ایرانی با دستورات قرآنی عجین شده و مکتبی به‌وجود آمد که مدت‌های مدید دنیای اسلام را سخت تحت تأثیر قرار داد و فرهنگ و باورهای ایرانی - اسلامی بخصوص در میان صنوف اجتماعی مورد پذیرش و حمایت قاطبه مردم اسلام واقع شده چنانچه این فرهنگ در ایران و نواحی‌ای از عراق به نام فتوت یا جوانمردان و در دیگر نواحی به مطوعه و غازیان شهره شد. 3

خصال جوانمردان متأثر از سیره حضرت رسول(ص) در کتب بسیاری از اهل فتوت و جوانمردی دنیای اسلام ذکر شده و جوانمردان راستین آن را نصب‌العین کرده، به صور گوناگون در میان طالبین ترویج می‌کردند چنانچه سُلَمی که اولین کتاب در علم و اندیشه اهل فتوت و جوانمردی را نگاشته، از سخنان حضرت رسول(ص) فراوان نقل کرده است: «از جوانمردی لطف با برادران و برآوردن نیاز آنان است.» پیامبر اکرم(ص) فرمود: «هرکسی به مومنی لطف کند یا نیازی را از نیازهای دنیوی او، چه کوچک و چه بزرگ، برآورده سازد شایسته است که خدای بزرگ در قیامت خدمتکاری به خدمت او گمارد.4» همچنین نجم‌الدین زرکوب تبریزی در فتوت‌نامه خویش می‌نویسد: «... که فتوت بر سه قسم است: اول: نگاه داشتن فرموده خدای تعالی. دوم: نگاه داشتن سنت مصطفی(ص). سیم: صحبت کردن با اهل خدا، و حقیقت فتوت آنست که هر چه جز حق است، ترک کنند.5»

پی‌نوشت‌ها:

1ـ رحمت عالمیان، فضل‌الله کمپانی، چاپ اسلامیه 1376

2ـ عیاران، هوشنگ شکری، احرار تبریز 1384

3ـ پهلوانی و جوانمردی در ایران، هوشنگ شکری، ناشر مولف 1385

4ـ کتاب الفتوه، ابوعبدالرحمن سلمی، ترجمه دکتر قاسم انصاری، نشر حدیث امروز 1380

5 ـ‌ رسایل جوانمردان، مرتضی صراف، انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران 1352

هوشنگ شکری / جام جم