مجموعه‌داری، عشق به تاریخ است

اما با پا گذاشتن به دوران بزرگسالی، رفته‌رفته انگار رویاهای کودکی‌مان رنگ می‌بازد و چنان درگیر کارهای روزمره می‌شویم که حتی دیگر یادگارهای دوران کودکی‌مان را هم نگه نمی‌داریم. البته این شرح حال، شامل همه افراد نمی‌شود. این روزها بزرگسالان زیادی وجود دارند که دست از رویاهای کودکی‌شان برنداشته‌اند و اشیایی را جمع‌آوری می‌کنند که قدمت برخی از آنها به چند دهه می‌رسد.

مجموعه‌داری، نظیر همین فعالیت‌هاست. یعنی فردی با عشق و علاقه به جمع‌آوری اشیایی دست می‌زند که گاهی یک عمر را صرف تکمیل مجموعه‌اش می‌کند و برای این کار از شهری به شهر دیگر مسافرت می‌کند.

شاید اغلب ما مجموعه‌داری را بیشتر با مجموعه‌های تمبر، سکه و اسکناس بشناسیم، اما دنیای مجموعه‌داری، دنیای وسیع و پرهیجانی است که می‌تواند همه اشیا را شامل ‌شود و البته همین فرآیند جمع کردن اشیا هم خودش نیاز به هنر، آموزش و تجربه دارد.

عبدالحمید شهمنش، یک مجموعه‌دار قدیمی است که سال‌ها در این زمینه تخصص و تجربه دارد. شهمنش، بیش از 50 سال است که در کار جمع‌آوری تمبر، اسکناس و سکه است و جدای از این مجموعه‌ها، مجموعه‌های جالب دیگری مثل مجموعه کبریت‌های قدیمی دارد که با دیدنش هر بیننده‌ای به‌وجد می‌آید.

شهمنش، نتیجه سال‌ها زحمتش را در یک پاتوق کوچک گردآوری کرده و به صورت رایگان در معرض دید عموم گذاشته است.

«مجموعه‌داری، کاسبی نیست، عشق است.» این جمله شهمنش را اگر با زندگی شخصی‌اش مقایسه کنید، متوجه می‌شوید که خیلی هم بیراه نگفته است. شغل و حرفه اصلی او چیز دیگری غیر از کار مجموعه‌داری است. او مهندس کشاورزی است و تا مقطع کارشناسی ارشد مدیریت نیز تحصیل کرده است.

گفت‌وگو با مردی که عاشق مجموعه‌داری است و بازدید از یک عمر دستاوردهای مجموعه‌داری او، ساعت‌ها ‌ طول می کشد و تا پاسی از نیمه شب هم در پاتوق کوچک او مشغول ورق زدن تمبرها و سکه‌های تاریخی هستم که عمر برخی از آنها به بیش از صد سال می‌رسد.

او درباره این‌که چه اتفاقی افتاد که به سمت مجموعه‌داری کشیده شد، می‌گوید: پدرم در بخش تشخیص هویت پلیس بین‌الملل کار می‌کرد و به دلیل تبحری که در زمینه تشخیص جنس تقلبی از اصل داشت، رفته رفته به مجموعه‌داری علاقه‌مند شد. پدرم مجموعه‌داری را از دهه 30 خورشیدی شروع کرد و در دهه 40 نیز برای من مجموعه تمبر ‌خرید. پس از مرگ او هم من مجموعه تمبر، اسکناس و سکه‌اش را تکمیل‌تر کردم.

مجموعه گیاهان دارویی غرب کشور، جمع‌آوری 6000 کبریت با قدمتی بالای 50 سال، مجموعه علف‌های هرز و مجموعه انواع آفت‌ها هم از دیگر مجموعه‌های کم‌نظیر اوست. شهمنش می‌گوید حتی بیش از 20 سال برای جمع‌آوری مجموعه پروانه‌های مختلف وقت گذاشتم، اما یک روز در جنگ ایران و عراق، یک بمب به ساختمان مجموعه‌ام اصابت کرد و پروانه‌ها در آتش سوختند.

دنیای مجموعه‌داری، زیر و بم‌های زیادی دارد که خبرگان این حرفه به آن اشراف کامل دارند. مثلا این‌طور نیست که هر کسی چند اسکناس از چند دهه گذشته داشته باشد، به عنوان مجموعه‌دار شناخته شود، بلکه این کار نیاز به تبحر و آموزش دارد؛ مثلا برای مجموعه‌داری اسکناس، واجب است دو قطعه اسکناس با شماره سریال‌های متوالی جمع‌آوری شود. راه و رسم مجموعه‌داری، ناب‌ترین و عجیب‌ترین مجموعه‌ها و دلایل تمایل مردم به جمع کردن اشیا در طول تاریخ، پرسش‌های متنوعی است که آنها را با این مجموعه‌دار باسابقه مطرح کردیم و بی‌گمان پاسخ ‌ این پرسش ها، چشم‌انداز جدیدی از فرهنگ مجموعه‌داری را به رویتان خواهد گشود.

مجموعه‌داران به مدد مورخان می‌آیند

«گنج‌ها در خانه‌های معمولی پنهان شده است، همان اشیای قدیمی که شاید هر روز آنها را ببینیم، ولی خیلی به چشم نیاید. به همین دلیل شاید بتوانیم بگوییم به تعداد همه آدم‌ها، می‌تواند مجموعه‌های مختلف از اشیا وجود داشته باشد، حتی اگر خودشان هم این موضوع را ندانند.»

این گفته‌های شهمنش را اگر در کنار ظرف و ظروف‌های قدیمی خانه یا حتی کارنامه‌های تحصیلی دوران کودکی‌مان بگذاریم، شاید ما هم به این نتیجه برسیم که واقعا هرکدام از ما می‌توانیم یک مجموعه‌دار باشیم.

او درباره نام و نشان اولین مجموعه‌داران تاریخ معتقد است که اصلا نمی‌شود برای فرهنگ مجموعه‌داری، تاریخ و مبدا تعیین کرد تا بشود با استناد به آن درباره اولین مجموعه‌داران تاریخ حرف زد.

به باور این مجموعه‌دار، فرهنگ مجموعه‌داری، قدمتی به بلندای تاریخ دارد. مثلا شما هنوز هم در موزه‌ها، مجموعه‌های زیورآلاتی می‌بینید که گاه برخی از آنها 7000 سال قدمت دارد. مجموعه‌های متنوع از شمشیر، سپر، زره، ادوات کار، سکه، مفرغ، نقره، طلا و نقاشی هم در موزه‌ها دیده می‌شود و همه این حرف‌ها به این معنی است که بشر از دیرباز تاکنون به جمع‌آوری اشیا علاقه‌مند بوده است و این فرهنگ کهن در تاریخ اغلب کشورها وجود دارد.

اما پرسشی که شاید در ذهن شما هم ایجاد شده باشد، این است که اصلا این مجموعه‌داری در نهایت چه دردی را دوا می‌کند و به چه کاری می‌آید؟ شهمنش معتقد است که اولا کار مجموعه‌داری، یک علاقه شخصی و خصوصی است و نیاز نیست حتما به دنبال سود و فایده آن باشیم و دوم این‌که مجموعه‌داران می‌توانند به فرهنگ و تاریخ هر جامعه‌ای کمک زیادی کنند.

یک مجموعه‌دار با خرج خودش، اشیایی را جمع‌آوری می‌کند که بخشی از فرهنگ و تاریخ آن دوره تاریخی است و در حقیقت، یک مجموعه‌دار بخشی از کار دولت‌ها برای ثبت تاریخ را بدون چشمداشت انجام می‌دهد.

همچنین با توجه به این‌که در طول تاریخ، بارها شاهد جنگ و نزاع‌های خونین بوده‌ایم ـ به نحوی که گاهی آثار تاریخی یک سلسله به‌طور کامل از بین رفته است ـ همین مجموعه‌داری به مدد مورخان آمده است و آنها با مراجعه به مجموعه‌های قدیمی که با عشق جمع‌آوری شده و در جریان جنگ‌ها سالم مانده است، به تاریخ و فرهنگ آن دوره پی برده‌اند.

اینها استدلال‌هایی است که شهمنش در ستایش مجموعه‌داری بیان می‌کند و بر این باور است که جدای از خدمت تاریخی مجموعه‌داران، افراد مختلف با روی آوردن به فرهنگ مجموعه‌داری می‌توانند صبر و پشتکار، نظم، خلاقیت و روحیه کاوشگری را در خود گسترش بدهد. مثلا همین الان مجموعه‌دارانی در کشور داریم که برای تکمیل مجموعه‌شان به سراسر نقاط کشور سفر می‌کنند و به‌دنبال تکمیل مجموعه‌شان هستند.

از مجموعه زنگوله شتر تا بلیت اتوبوس

همان‌طور که گفتیم، معروف‌ترین شکل مجموعه‌داری، جمع کردن تمبر، اسکناس و سکه است، به نوعی که به گفته شهمنش، شاه‌کلید مجموعه‌داری، جمع‌آوری «تمبر» است، زیرا هم سازماندهی‌تر شده و هم بین‌المللی‌تر است و در مراودات جهانی هم زیاد استفاده می‌شود.

اما جدای از این مجموعه‌های ارزشمند، همین الان در کشور ما مجموعه‌های بسیار جالبی وجود دارد که احتمالا شما هم با شنیدنش تعجب می‌کنید و شاید با خودتان بگویید مگر می‌شود فردی در طول عمرش، این وسایل را با نظم و ترتیب و حساسیت جمع‌آوری کرده باشد.

مجموعه دکمه، تیغ ریش‌تراش، پیپ، سیگار، ظروف چینی، ظروف کریستال، زنگوله شتر، زنگوله بز، انواع قفل، کارت هدیه بانک‌ها، تل مو، قاشق، بلیت اتوبوس و صفحه گرامافون از جمله مجموعه‌های عجیب و غریبی است که شهمنش به آنها اشاره می‌کند.

نکته مهمی که این مجموعه‌دار قدیمی به آن تاکید دارد، این است که اگر فردی علاقه‌مند به مجموعه‌داری هر وسیله‌ای است، تلاش کند که ابتدا از مشورت‌های یک پیشکسوت و ریش‌سفید این کار بهره ببرد تا مجموعه‌اش با هدف و منظم شود. به گفته او، وقتی جمع کردن مجموعه‌ای هدفدار باشد، نظیرش هم در دنیا کم خواهد شد و در آن صورت، هم ارزش مادی و هم ارزش معنوی آن مجموعه بالاتر می‌رود. توصیه‌های دیگری که این مجموعه‌دار برای علاقه‌مندان این کار دارد، این است که برای جمع‌آوری تمبرهای رایج، مشترک پست شوند تا با هر بار چاپ تمبر جدید، یک بلوک یا سری از آن را داشته باشند. برای مجموعه اسکناس و سکه‌های رایج هم به بانک مراجعه کنند و اسکناس‌های تانخورده و با شماره سریال‌های متوالی را جمع‌آوری کنند. سکه‌ها را هم هرگز در معرض رطوبت قرار ندهند، زیرا رطوبت قاتل سکه‌هاست.

اشیایی هم که مجموعه‌داران نگهداری می‌کنند، معمولا قدمتی ‌حدود 150 سال دارد. در این میان تقریبا 1200 مجموعه‌دار حرفه‌ای در کشور شناسایی شده‌اند که در این کار خبره‌اند و می‌دانند چطور مجموعه‌ها را به‌طور حرفه‌ای و منظم جمع‌آوری کنند.

امین جلالوند/ گروه جامعه