اسناد ساواک، منبعی مهم برای تاریخ​‌نگاری

با این حال هنوز هم که بیش از 3 دهه از پایان فعالیت ساواک سپری می‌شود عملکرد و گستره فعالیت همین اداره کل سوم برای مخاطبان فراوانی که عمدتا از طریق اسناد منتشر شده در جریان آن قرار می‌گیرند ایجاد جاذبه و علاقه می‌کند و در واقع اکثریت اسناد هم که تاکنون پیرامون فعالیت و عملکرد ساواک منتشر و در اختیار مخاطبان از اقشار و گروه‌های مختلف قرار گرفته است به کارنامه همین اداره کل سوم مربوط می‌شود.

ساواک در طول بیش از 3 دهه فعالیت و طی ریاست تیمور بختیار (13401335) پاکروان (13431340)، نعمت‌الله نصیری (13571343) و ناصر مقدم (خرداد57 بهمن57) تحولات اداری و تشکیلاتی گوناگونی را پشت سر گذاشت و نیز در موضوع گزارش‌نویسی و طبقه‌بندی اسناد و مدارک تهیه شده در آن (و به‌طور مشخص اداره کل سوم) هم به لحاظ کیفی و هم کمی، تغییراتی ایجاد شد.

سازمان اطلاعات و امنیت کشور هر چه از سال‌های نخست دهه 1340 فاصله می‌گرفت دامنه فعالیت‌های مراقبتی و کنترل‌کننده این سازمان در میان اقشار گوناگون مردم که مستلزم توسعه گسترده حداقل کمی گزارش‌نویسی و بایگانی اسناد بود افزایش چشمگیر و در عین حال روز افزونی پیدا کرد.

تقریبا تمام رجال و کارگزاران مهم و درجه اول حاکمیت و مملکت از بخش‌های مختلف کشور که معمولا هم پست‌های مهم سیاسی و اداری حساس و کلیدی داشتند و نیز اکثریت قریب به اتفاق درباریان مهم و خاندان سلطنتی و دیگر کسان از متنفذان و صاحبان قدرت و مکنت و ثروت و دیگر تاثیرگذاران در مجموعه‌های حکومتی و کشوری در ساواک (اداره کل سوم) دارای پرونده‌های ریز و درشت طبقه‌بندی شده و عمدتا انفرادی بودند و نیز تمام احزاب و گروه‌های سیاسی نزدیک و وابسته به حکومت و دولت و نیز وزارتخانه‌ها، سازمان‌های دولتی و غیردولتی که در شؤون مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و غیره فعالیت می‌کردند در ساواک پرونده‌های محرمانه و طبقه‌بندی شده جداگانه داشتند اما مهم‌ترین بایگانی‌های اسناد طبقه‌بندی شده ساواک به مخالفان و منتقدان سیاسی رژیم پهلوی در میان اقشار گوناگون ملت ایران اختصاص داشت و عمده نیرو، وقت و امکانات ساواک (و عمدتا اداره کل سوم) هم مصروف مراقبت، کنترل و تحت تعقیب قرار دادن این خیل عظیم می‌شد.

تمام افراد و شخصیت‌های شناخته‌شده‌تر مخالف حکومت در میان احزاب و گروه‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی گوناگون در ساواک پرونده‌های طبقه‌‌بندی شده انفرادی داشتند. برای تمام احزاب و گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی مخالف و منتقد حکومت هم پرونده‌های مجزایی تشکیل شده بود.

تشکیل این همه پرونده انفرادی و گروهی برای اقشار گوناگون مردم در میان موافقان و مخالفان حکومت که اساسا به هدف اطلاع از آخرین تحولات و وضعیت حاکم بر سوژه‌های هدف، صورت عملی به خود می‌گرفت، مستلزم و نیازمند بهره‌گیری از نیروهای فراوانی بود که از سوی آن سازمان مامور کسب خبر و ارائه گزارش به مقامات مافوق خود می‌شدند.

هر چند مجموعه نیروهای رسمی ساواک در تمام دوایر دهگانه که از داخل و خارج از ایران فعالیت می‌کردند به زحمت می‌توانست از حدود 3 تا 5 هزار تن تجاوز کند با این حال حتی از همان روزگار هم شایع بود که این سازمان برای پیشبرد اهداف اطلاعاتی و امنیتی خود در داخل کشور از همکاری ده‌ها هزار تن از جاسوسان، ماموران و خبرچینان غیررسمی که در پوشش‌های گوناگونی فعالیت می‌کردند بهره‌مند است. حتی معروف بود از 3 تنی که با یکدیگر گفتگو می‌کنند حداقل یک نفر از آنان خبرچین ساواک است.

هر چند در این باره اغراق هم صورت گرفته است اما واقعیت این است که ساواک بالاخص در میان افراد و گروه‌های هدف و سوژه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی هم در اقصی نقاط ایران به اندازه کافی ماموران و جاسوسان رسمی و غیررسمی داشت که بر حسب نوع و کیفیت ماموریت‌های محوله در موارد گوناگون در دوایر مختلف اداره کل سوم ساواک مطالعه و مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته درجه‌بندی می‌شد و حداقل 5 مقام گوناگون که با عناوین رمز: نظریه شنبه تا چهارشنبه مشخص می‌شد معرفی می‌شدند.

این عده پیرامون اطلاعات و اخبار کسب شده نظرات کارشناسانه می‌دادند و به تبع آن اسناد و گزارش‌های تهیه شده از منابع گوناگون که البته اهداف و مقاصد مختلفی را نیز دنبال می‌کرد، برحسب اهمیت و اعتبار محرمانه، خیلی محرمانه سری و بکلی سری طبقه‌بندی می‌شد اما آنچه در این میان مهمتر می‌نمود درجه شناخت، دقت و وسواسی بود که از سوی ماموران، خبرچینان و جاسوسان پرشمار ساواک در فهم و انعکاس این اخبار و گزارش‌ها به کار گرفته می‌شد.

البته جاسوسان و ماموران مطلع‌تر، آگاه به امور از حوزه فعالیت خود گزارش‌ها و اخبار صحیح و دقیق‌تر و در عین حال کامل‌تری تهیه و برای آن سازمان ارسال می‌کردند. هر چند اسناد بر جای مانده از ساواک هنوز در زمره دقیق‌ترین و مستند‌ترین مدارک طبقه‌بندی شده و آرشیوی پیرامون مسائل گوناگون محسوب می‌شود که در همان زمان هم کارشناسان آن سازمان در سطوح مختلف سعی می‌کردند اسناد و گزارش‌های اخذ شده از منابع گوناگون را اعتبارسنجی کنند.

با این حال تردید نمی‌توان کرد که در میان صدها و بلکه هزاران سندی که ساواک پیرامون اشخاص و موضوعات مختلف جمع‌آوری و طبقه‌بندی کرده است مواردی از گزارش‌های اشتباه و غیرواقع هم که عمدتا از کم اطلاعی یا درک ناقص خبرچینان ناشی‌ می‌شد، به میان انبوه اسناد راه یافته است.

به همین دلیل، نظیر بسیاری دیگر اسناد و مدارک آرشیوی و محرمانه سازمان‌ها و مراکز اسنادی، اسناد و مدارک گردآمده توسط ساواک هم لزوما باید با نگاهی کارشناسانه و نقادانه مورد مطالعه، بررسی و ارزیابی قرار گیرد و به اصطلاح سره از ناسره تفکیک شود.

در مواردی پیش می‌آمد که افرادی از خبرچینان و جاسوسان غیر رسمی ساواک به دلایل حب و بغض‌های شخصی و گروهی و غیره و گاه خواسته و ناخواسته گزارش‌های نه چندان صحیح و احیانا نادرست برای مقامات مافوق در آن سازمان ارسال می‌کردند و یا به دلیل سطح نازل فهم و درک خبرچینان و ماموران، گزارش‌های ارسالی حالات سوژه‌های تحت مراقبت و تعقیب را تمام و کمال منعکس نمی‌کرد و یا حتی ممکن بود برداشت متفاوتی صورت گرفته باشد.

با این حال مواردی از این دست معمولا چندان گسترده نمی‌شد که در پروسه‌ای طولانی، مسوولان ساواک را گمراه کند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های عمده اسناد ساواک که بالاخص در انجام پژوهش‌ها و تحقیقات تاریخی سیاسی بر اهمیت آن می‌افزاید، تهیه روزانه و گاه لحظه به لحظه این اسناد و گزارش‌ها توسط ماموران و خبرچینان آن سازمان است که می‌شود میان پژوهشگران دقیق و دارای آگاهی کافی با سوژه مورد مطالعه ارتباطی بدون واسطه و شفاف ایجاد کند تا تصویر دقیق‌تری از فضای مورد بررسی ترسیم نماید.

بالاخص پژوهشگران و محققانی که اسناد و مدارک بر جای مانده از ساواک را دستمایه انجام تحقیقات تاریخی قرار می‌‌دهند ضرورتا باید اسناد فوق را با دیگر منابع آشکار یا آرشیوی و طبقه‌بندی شده در دیگر مراکز اسنادی و غیره تلفیق و احیانا مورد سنجش و ارزیابی قرار دهند. با تمام این احوال کماکان اسناد و مدارک بر جای مانده از ساواک را در ردیف معتبرترین، قابل استنادترین منابع مطالعه، بررسی و ارزیابی تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی و... آن روزگار می‌شناسیم.

مظفر شاهدی/ پژوهشگر تاریخ معاصر