13 پیشنهاد ایران به انجمن جهانی کتابداری

متن کامل سخنرانی سید رضا صالحی امیری رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در کنفرانس ایفلای 2014 (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری) که عنوان آن «نقش کتابخانه ملی در دیپلماسی فرهنگی» است، به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم
«فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری» نقش به‌سزایی چه در دیپلماسی فرهنگی و چه در روابط فرهنگی دارد. این فدراسیون حاوی ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه‌ای است که کشورهای عضو می‌توانند هم از این ظرفیت‌ها بهره ببرند و هم برای تقویت بیش از پیش آن کمک نمایند. «ایفلا» یکی از ظرفیت‌هایی به شمار می‌آید که می‌توان بخشی از دیپلماسی فرهنگی را در چارچوب آن پیگیری نمود.

می‌دانیم که از میان عناصر و مؤلفه‌های مؤثر در سیاست خارجی کشورها، هیچکدام به اندازۀ عامل فرهنگی پایدارتر و تأثیرگذارتر از دیپلماسی فرهنگی نیست. فرهنگ و مؤلفه‌های فرهنگی، رکن چهارم سیاست خارجی را تشکیل می‌دهد که در بسیاری مواقع، لایه‌های زیرین و شالوده‌های سه رکن دیگر نیز از آن منبعث می‌شود. این نوع از دیپلماسی نه‌فقط در سطح رسمی میان دولت‌ها مطرح می‌گردد، بلکه در فضاهای عمومی و در چارچوب دیپلماسی عمومی نیز می‌تواند کارایی و کاربرد داشته باشد.

دیپلماسی فرهنگی معمولاً با هدف روابط با کشورها و ملت‌ها از طریق فرهنگ، هنر و آموزش نقش‌آفرینی می‌کند و اهمیت آن هنگامی درک می‌شود که به تفاوت‌های دیپلماسی فرهنگی با دیپلماسی سیاسی وقوف یابیم.

دیپلماسی فرهنگی برخلاف دیپلماسی سیاسی:
1. مبتنی بر قدرت نیست.

2. زودگذر و ناپایدار نیست.

3. صرفاً در روابط دولت‌ها منحصر نمی‌ماند بلکه به روابط درونی و عمیق ملت‌ها منجر می‌شود.

4. تغییرپذیر نیست و با آمد و رفت زمامداران و فراز و فرود رژیم‌های سیاسی از میان نمی‌رود.

5. حاوی زبان وسیع، گسترده، نرم و ملایم است. صلح پایدار جهانی در پرتو دیپلماسی فرهنگی و مکانیسم‌های نرم محقق می‌شود. در دیپلماسی فرهنگی، ایده‌ها، اطلاعات، هنر و سایر جنبه‌های فرهنگ، میان دولت‌ها‌، سازمان‌ها و ملت‌ها مبادله می‌شود تا تفاهم متقابل و دوستی‌های عمیق‌تر، روزبه‌روز تقویت شود و نزاع‌ها و کشمکش‌ها کاهش یابد. البته اِعمال و اجرای این دیپلماسی، سختی‌ها و پیچیدگی‌های ویژه‌ای دارد. به عنوان مثال اگر بخواهیم صلح پایدار جهانی را از طریق دیپلماسی فرهنگی محقق نماییم، نیازمند تدبیر، عزم، اراده و برنامه‌های مختلف و از همه مهم‌تر، نیازمند «شجاعت» هستیم. برخی تصور می‌کنند که فقط در جنگ‌ها «شجاعت» به کار می‌آید. برخلاف این تصور، جناب آقای دکتر حسن روحانی، رییس‌جمهوری اسلامی ایران اظهار می‌دارند: شجاعت در صلح، مهم‌تر از شجاعت در جنگ است.

6. منافع حاصل از دیپلماسی فرهنگی، معمولاً در چارچوب دو یا چند کشور متعامل باقی نمی‌ماند. تمام دولت‌ها و ملت‌ها از این منافع بهره‌مند می‌شوند. از این رو، دیپلماسی فرهنگی روزنه‌ای است برای تعامل با کل جهان. علاوه بر آن، این منافع تولید سینرژی (هم‌افزایی) می‌کنند و نیز موجب گسترش روابط معرفتی، اندیشه‌ای و روابط بین‌الاذهانی (Inter Subjective) می‌گردد. دیپلماسی فرهنگی با چنین فرایندها و کارکردهایی از سیاست‌زدگی پرهیز می‌کند. دیپلماسی فرهنگی ابزار سیاسی نیست بلکه خود، هدفی مستقل است.

7. دیپلماسی فرهنگی، به ویژه در صورتی که از طریق سازمان‌های بین‌المللی دنبال شود، قدرت‌محور نیست بلکه شبکه‌محور است.

می‌توان گفت یکی از ریشه‌های نظریۀ «مانوئل کاستلز» را می‌توان از طریق دیپلماسی فرهنگی تبیین نمود. او معتقد است که جهان، تغییر یافته است. قدرت‌های سنّتی در حال افول و زوال‌اند. دیگر قدرت در نهادهایی نظیر قدرت در نهادهایی مثل دولت و کنترل‌کنندگان نهادها همچون کلیساها متمرکز نیست. قدرت در شبکه‌های جهانی است. این شبکه‌ها، اطلاعات و تصاویر را که نظامی با هندسۀ متغیر و جغرافیای غیرمادی است، نشر می‌دهند.

قدرت نوین، در علایم اطلاعات و تصاویر ارائه‌دهنده و نمایش‌دهنده‌ای نهفته است که جوامع، نهادهای خود را حول آن سازمان می‌دهند و مردم نیز بر محور آن‌ها زندگی خود را سامان می‌بخشند و دربارۀ رفتارهای خود تصمیم می‌گیرند. قرارگاه این قدرت، «ذهن مردمان» است.

در «جامعۀ شبکه‌ای»، آن‌گونه که «کاستلز» می‌گوید، «قدرتِ جریان‌ها» از «جریان قدرت»، پیشی می‌گیرد. مهم‌ترین ویژگی «جامعۀ شبکه‌ای»، برتری «ریخت اجتماعی» بر «کنش اجتماعی» است.

با وجود امتیازاتی که برای دیپلماسی فرهنگی برشمردیم، باید بگوییم که «روابط فرهنگی»، اعم از «دیپلماسی فرهنگی» است.

گر چه دیپلماسی فرهنگی در قالب روابط فرهنگی صورت می‌گیرد لیکن جنبه‌های گسترده‌ای از روابط فرهنگی، می‌تواند خارج از چارچوب‌های دیپلماتیک برقرار شود.

به بیانی دیگر، در دیپلماسی فرهنگی خواه ناخواه، دولت‌ها وارد گردونۀ روابط می‌شوند، به همین سبب، از عنوان دیپلماسی استفاده می‌شود اما بخش‌هایی از روابط فرهنگی، خارج از چارچوب‌ های تعامل دولت‌ها صورت می‌پذیرد. ارتباط اندیشمندان، هنرمندان، ناشران و سایر فعالان حوزۀ فرهنگ با یکدیگر در فضاهای گسترده از این قبیل است.

«فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری»، هم در چارچوب دیپلماسی فرهنگی و هم در قالب روابط غیردیپلماتیک و غیررسمی، نقش به‌سزایی ایفا می‌کند.

پتانسیل این فدراسیون به گونه‌ای است که می‌تواند نیازهای اهالی اندیشه، قلم، فرهنگ و هنر را در حوزۀ کتاب، منابع مکتوب و کتابداری و اطلاع‌رسانی برآورده سازد.

این وظیفه، زمانی به مطلوب‌ترین وجه تحقق می‌یابد که تمام اعضا در حمایت و تقویت این فدراسیون کوشش وافر داشته باشند.

با ویژگی‌هایی که برای دیپلماسی فرهنگی و روابط فرهنگی برشمردیم، «ایفلا» نیز به عنوان یک سازمان فرهنگی بین‌المللی در حوزۀ کتاب، کتابداری، اطلاع‌رسانی، آموزش و پژوهش حاوی این ویژگی‌هاست.

مأموریت «ایفلا» همیشگی است، این مأموریت صرفاً به روابط دولت‌ها منحصر نمی‌شود بلکه به روابط درونی و عمیق ملت‌ها سوگیری دارد.

مأموریت «ایفلا» با تغییرات سیاسی، دستخوش دگرگونی نمی‌شود. زبان «ایفلا»، زبانی وسیع و نرم است. اصولاً در جهان، کتابداران و کتابخوانان، در پی جنگ نیستند.

آنها اصلی‌ترین پیام‌آوران صلح جهانی‌اند. «ایفلا» ‌در پی توزیع منافع در میان اعضای آن است و در این توزیع، از ارائۀ منابع و داشته‌های خود به تمام کشورهای عضو ـ اعم از ممالک توسعه‌یافته یا در حال توسعه و ضعیف ـ دریغ نمی‌ورزد و تبعیض روا نمی‌دارد.

با گسترش فضاهای مجازی، «ایفلا» خود را با ضرورت‌های عصری، سازگار نموده است و به «جامعۀ شبکه‌ای» متصل گردیده است و در پرتو آن، اطلاعات خود را در روابط بین‌الاذهانی منتشر می‌سازد.

«ایفلا»، علاوه بر روابط رسمی و دیپلماتیک، با اندیشمندان، هنرمندان، فعالان حوزۀ فرهنگ، به ویژه پدیدآورندگان کتاب ـ اعم از مؤلفان، مترجمان، ویراستاران و ناشران ـ ارتباط برقرار می‌کند.

در نهایت اگر هدف از دیپلماسی فرهنگی را درک و آگاهی، مشارکت و تأثیرگذاری بر افکار عمومی، نهادها، سازمان‌ها و دولت‌ها بدانیم، «ایفلا» نیز به سهم خود، در این هدف مشارکت جدی دارد.

کشور ایران، با تاریخ، فرهنگ و سابقۀ تمدنی کهن، منبع فرهنگی عظیمی است که نه‌فقط ملت ایران، بلکه تمام ملل جهان می‌توانند از این منبع سرشار بهره ببرند.

یکی از شیوه‌های بهره‌برداری از فرهنگ و تاریخ و تمدن ایران، آثار مکتوب و منابع کتابخانه‌ای است که «ایفلا» و سایر سازمان‌های جهانی فرهنگی می‌توانند بسترساز انتقال و اشاعۀ این آثار و منابع باشند.

جمهوری اسلامی ایران، ضمن اعتقاد و التزام به فرهنگ بومی و ملی خود، سایر فرهنگ‌ها را نیز به رسمیت می‌شناسد و معتقد است که فرهنگ‌های غیرایرانی نیز حاوی اصول و بخش‌های بسیار ارزشمندی هستند که باید در جریان تبادل فرهنگی، همگان از آن بهره ببرند.

با این وجود، مخالف «خود هدفی فرهنگی» است. برخی از کشورها، معتقدند که فرهنگ متبوع آنها، مطلوب‌ترین فرهنگ به شمار می‌آید.

جمهوری اسلامی ایران بر آن است که «خود هدفی فرهنگی» که ریشه در تعصب دارد و چنین ایده‌ای از اذهان بسته تراوش می‌کند، به «فراخود هدفی فرهنگی» تبدیل شود. به همین سبب، رویکرد درک و فهم سایر فرهنگ‌ها و گسترش روابط فرهنگی را پی می‌گیرد.

گر چه اعضای «فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری» همواره پیشنهادهایی به منظور تقویت این فدراسیون عرضه داشته‌اند، «سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران» نیز به عنوان یکی از اعضای فدراسیون، مواردی را به عنوان پیشنهاد عرضه می‌نماید. امید است جزییات و شیوه‌های اجرایی آن در نشست‌های کارشناسی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

1. سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی، با تأسیس «اندیشگاه علمی و فرهنگی» تجربۀ موفقی در برگزاری کنفرانس‌ها، سخنرانی‌های علمی، بررسی اسناد مکتوب، رونمایی کتاب و… داشته است. استفاده از سینرژی کتابخانه‌ها در این راستا پیشنهاد می‌شود.

2. کتابخانه‌های قدرتمند جهانی، وظیفه‌ای خطیر برای کمک به کتابخانه‌های کشورهای در حال توسعه دارند. این مهم در برنامه‌های «ایفلا» تحت عنوان «دسترسی جهانی به انتشارات» و نیز «پیشبرد کتابداری در جهان سوم» پیش‌بینی شده است. لازم است سازوکارهای این برنامه‌ها، بیش از پیش تقویت گردد.

3. گفت‌وگوهای «میانْ فرهنگی» و پیوند زدن اندیشمندان جهان به یکدیگر در محل کتابخانه‌ها امکان‌پذیر است.

4. در گوشه و کنار جهان، سازمان‌های مردم‌نهادی (NGO) تأسیس یافته‌اند که دغدغه‌ای جز انسان‌دوستی، تعالی‌خواهی و مشارکت‌جویی ندارند و در حوزۀ کتاب و کتابخوانی فعال هستند. شناسایی و ارتباط مستمر با این سازمان‌ها می‌تواند دستاوردهای مطلوبی برای «ایفلا» و اعضای آن داشته باشد.

5. کتابخانه‌های ملی کشورها می‌توانند یکی از اهداف گردشگری فرهنگی به شمار آیند. لازمۀ آن، فراهم‌سازی جاذبه‌های ویژه، ایجاد زیرساخت‌های لازم و برپایی نمایشگاه‌ها و موزه‌های مختلف در حوزۀ اسناد، کتاب و نشر است.

6. می‌توان پروژه‌های فراملی مشترکی در حوزۀ علوم کتابداری و کتاب‌شناسی با مشارکت اندیشمندان و اعضای «ایفلا» طراحی و اجرا کرد.

7. ارتباطات چندجانبه و شبکه‌ای میان کلیۀ کتابخانه‌های ملی کشورها و نیز میان کتابخانه‌های ملی و کتابخانه‌های دانشگاهی نیازمند بسط و توسعۀ بیشتری است که بایستی بیش از پیش بر آن تأکید شود.

8. افزایش سرعت دیجیتالی‌ کردن منابع، به ویژه نسخ خطی و قدیمی و امکان تبادل آن در فضای مجازی میان کتابخانه‌ها، نیازمند حمایت‌های رسمی، اصولی و گستردۀ فدراسیون است.

9. سهم کتاب و کتابخانه در دیپلماسی فرهنگی و روابط فرهنگی بایستی دقیقاً تعریف و تبیین گردد و این سهم، بیش از پیش تقویت شود. کتابخانه‌های ملی در دیپلماسی فرهنگ کشورها نقش به‌سزایی دارند. از این طریق می‌توان به تبادل ایده‌ها، اطلاعات، هنر و سایر جنبه‌های فرهنگ کمک کرد.

10. حمایت و پشتیبانی از ارتباطات در فضای مجازی و روان‌سازی عضویت‌های آنلاین بهره‌برداران. این مهم سبب افزایش چشمگیر علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی و سهولت دسترسی می‌گردد.

11. برگزاری آموزش‌های تخصصی در چارچوب وظایف «ایفلا» برای کارکنان حوزۀ کتابداری، کتاب‌شناسی و نشر.

12. مخاطب‌شناسی و رصد کردن و برآورد مستمر نیازهای مخاطبان و تنظیم برنامه‌ها و شیوه‌های اجرایی برای پاسخگویی به نیازهای جدید.

13. تقویت نشریۀ‌ «ایفلا» و یا ایجاد نشریۀ جدید با عنوان اخبار کتاب و کتابخانه با مشارکت تمام اعضای «ایفلا». این نشریه سبب انتقال آخرین دستاوردهای علمی در حوزۀ کتاب می‌گردد تا مردم سراسر جهان امکان بهره‌برداری از این دستاوردها را داشته باشند. انتقال و تبادل نوآوری‌ها در حوزۀ امور اداری و سازمانی کتابخانه‌ای و هم در حوزۀ محتوایی کتاب‌ها از این مجرا امکان‌پذیر خواهد بود. در این نشریه می‌توان مشاهیر و اندیشمندان و چهره‌های ماندگار را معرفی نمود. علاوه بر این می‌توان رخدادها و جوایز کتاب سال را که معمولاً در قالب جشنواره در سطوح ملی و فراملی برقرار می‌گردد، منعکس کرد. به سبب فقدان رسانه یا ضعف اطلاع‌رسانی برای آگاهی بخش عمومی نسبت به برندهای فرهنگی و ملی، معرفی برندهای فرهنگی و ملی کشورهای عضو نیز از طریق این نشریه امکان‌پذیر است.(مهر)