تخریب مقبره فتح موصلی، عارف قرن دوم هجری

بسیاری از منابع خبری سه‌شنبه 24 ژوئن 2014 / 3 تیر 1393 گزارش دادند که نیروهای گروه تروریستی «داعش» در شهر موصل، مقبره «فتح موصلی» (از عرفای قرون اولیه اسلامی) را که نزد اهالی این شهر به نام «شیخ فتحی» شناخته می‌شود، تخریب کردند. آنها پیش از این نیز در روز دوشنبه هفته گذشته (16 ژوئن 2014 / 26 خرداد 1393)، آرامگاه ابن اثیر جَزری مورخ بزرگ مسلمان را در این شهر تخریب کردند. گروه داعش همچنین اعلام کرده‌اند که تصمیم دارند سایر زیارتگاه‌های موصل از جمله مسجد و زیارتگاه بزرگ حضرت یونس (ع) ـ مهم‌ترین زیارتگاه این شهر ـ را در آینده نزدیک تخریب کنند.

زیارتگاه «شیخ فتحی» در محله‌ای به همین نام در غرب شهر موصل قرار دارد. ساختمان آن شامل مقبره کوچکی با گنبد مخروطی ترک‌دار بوده که قدمت آن از قرن هفتم هجری برآورد شده است. البته در سال‌های اخیر گنبد و ساختمان قدیمیآن به طور کامل نوسازی شده است. این مقبره از مهم‌ترین زیارتگاه‌های موصل به شمار می‌آمده و اهالی این شهر برای قضای حوائج و شفای بیماری‌های خود، در آن نذر و نیاز می‌کرده‌اند.

فتح موصلی کیست؟

در منابع تاریخی از دو شخصیت به نام «فتح موصلی» یاد شده که هر دو زاهد و صوفی بودند و در زمانه‌ای نزدیک به یکدیگر در موصل می‌زیستند و در منابع تصوّف، احوال و اقوال این دو با هم آمیخته شده است. این دو عبارت‌اند از:

1. فتح بن محمد بن وشاح ازدی موصلی (درگذشته 165 یا 170 هجری)، که شمس‌الدین ذهبی در تاریخ اسلام خود (ج 10، ص 391-392) از وی با نام «فتح موصلی کبیر» یاد کرده و در احوال وی گفته است که او از خوف خدا بسیار گریه می‌کرد و همواره نماز شب می‌خواند. این مورخ از «معافی بن عمران»، از دیگر مشایخ تصوف در موصل نقل کرده است که او هشتصد شیخ را دیده بود که عاقل‌ترین آنان فتح موصلی بوده است. صاحب تاریخ موصل (ص 246) نیز نقل کرده است که روزی والی موصل احمد بن اسماعیل بن علی عباسی به در خانه وی آمد تا با او دیدار کند و مبلغ ده هزار درهم به وی بدهد. اما فتح موصلی حاضر به دیدار وی نشد و مبلغ را نیز نپذیرفت. همچنین ذهبی از ابونصر تمّار نقل کرده است که در روز تشییع جنازه وی هر مسلمان و غیر مسلمانی در تشییع جنازه وی حاضر شدند. صاحب تاریخ موصل نیز نوشته است که در روز وفات فتح، بازارهای موصل بسته شد و همه مردم با شیون و زاری در تشییع جنازه وی شرکت کردند؛ و احمد بن اسماعیل والی این شهر بر جنازه او نماز گزارد. اهالی روستاهای موصل نیز از خاک قبر او برمی‌داشتند و به قصد تبرک به خانه‌های خود می‌بردند.

2. ابونصر فتح بن سعید موصلی (درگذشته 220 هجری): ذهبی در تاریخ اسلام خود (ج 15، 338-339) از وی با نام «فتح موصلی صغیر» یاد و اشار کرده است که او همانند فتح کبیر دارای احوال و مقامات بوده است. به نوشته خطیب بغدادی در تاریخ بغداد (ج 14، ص 359) او برای دیدن بشر حافی به بغداد رفت و قشیری در رساله خود (ص 678) و عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء (ص 342) نیز از دیدار او با سریّ سقطی سخن گفته‌اند.

مرحوم «سعید الدیوه‌جی»، پژوهشگر بزرگ تاریخ موصل، با استناد به شواهد تاریخی معتقد است که مدفون در زیارتگاه شیخ فتحی، فتح کبیر (فتح بن محمد بن وشاح ازدی) است و البته احتمالاً فتح صغیر (فتح بن سعید موصلی) نیز نزدیک وی به خاک سپرده شده است.

در پایان، گفتنی است عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء (ص 343) حکایتی را نقل کرده است مبنی بر اینکه فتح موصلی در خواب امام علی (ع) را رؤیت کرد و امام (ع) او را وصیتی کرد. سخن عطار از زبان فتح موصلی چنین است:

امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ را به خواب دیدم. گفتم: «مرا وصیتی کن». گفت: «ندیدم نیکوتر از تواضع چیزی و ندیدم چیزی که توانگر کند مرد درویش را، جز امید ثواب حق». گفتم: «بیفزای». گفت: «نیکوتر از این، کبر درویش است بر توانگر از غایت اعتماد که او دارد بر حق».

احمد خامه یار، عضو هیات علمی پژوهشکده حج و زیارت قم