بررسی مبانی فکری شهید آوینی در مناظره تلویزیونی

به گزارش ایرنا، در برنامه مناظره این هفته، شهاب اسفندیاری دکترای مطالعات فیلم از دانشگاه ناتینگهام انگلیس ، بهروز افخمی کارگردان و فیلم نامه نویس سینما، عبدالله اسفندیاری کارشناس ارشد فرهنگی، دکتر شهریار زرشناس نویسنده و دوست شهید آوینی و وحید جلیلی مدیر دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ، پنج میهمان این برنامه بودند.

این کارشناسان در یک گفت وگوی زنده و رودر رو ، ضمن پاسخ به دو سوال کلی در مورد اینکه شهید آوینی که بود و اگر امروز درمیان ما بود چه می کرد؟ دیدگاهها و آرای خود را به طور مشروح در این زمینه ارائه کردند.

در ابتدای دومین مناظره امسال شبکه یک ، مرتضی حیدری مجری این برنامه سوال پیامکی زیر را برای مخاطبان مطرح کرد:اگر امروز آوینی در میان ما بود وقتش را بیشتر به چه کاری اختصاص می داد؟

ا- تولید محصولات فرهنگی و تربیت نسل جدید

2- نقد وضعیت فرهنگی کشور

خلاصه ای از مهمترین دیدگاههای مطرح شده در این مناظره به شرح ذیل است:

شهاب اسفندیاری در مورد شهید آوینی گفت: مسائل و دغدغه های شهید اوینی از متن به حاشیه رانده شده است متاسفانه راهی که اوینی آغاز کرد و نقش وی درجبهه فرهنگ به فراموشی سپرده شده است .

این استادیار دانشگاه فیلم گفت: برکت خون شهیداوینی تاثیری در تطهیر وجودی به نام سینما داشت و از یک فرهنگ دیگر وارد جامعه شد که موجب شد موج هایی از بین اقشار مختلف جامعه به پدیده غریب سینما گرایش داشته باشند.

وی ادامه داد:امروزشاهدیم به برکت خون آن شهید نسل های مختلفی از هنرمندان ، مستندسازان و فیلمسازان جوان دراین عرصه ظهور پیداکردندکه امیدوار هستیم مایه برکت بیشتر در جبهه فرهنگی شود.

وی اضافه کرد: باید به این اندیشید که چرا فردی مانند ابراهیم حاتمی کیا در نبود آوینی احساس غربت و جای خالی او را احساس می کند.

اسفندیاری درباره سوال پیامکی برنامه مناظره که اگر شهید آوینی امروز در میان ما بود وقتش را بیشتر به تولید محصولات فرهنگی و تربیت نسل جدید اختصاص می داد یا نقد وضعیت فرهنگی کشور، اظهار داشت: با توجه به تاثیری که شخصیت شهید آوینی بر نسل های جوان و علاقه مند به حوزه سینما و فیلم های مستند داشت می توان گفت امروز نسبت به دوران حیات وی پیشرفت هایی کردیم و نسل های جدیدی وارد این حوزه شده اند ولی در حوزه نقد اگر بود بیشتر به نظریه پردازی و نقد می پرداخت و معتقدم شهامتی که در نقد داشت ، ستودنی است.

وی افزود: شخصیت ایجابی شهید آوینی بر شخصیت سلبی وی بسیار تفوق داشت. امروز برخی افراد فقط می خواهند ایراد بگیرند ولی آوینی اهل تولید نظریه ، تفکر و بحث های نظری بود و این کار بسیار مشکل تر از نقد است.

بهروز افخمی ،کارگردان وفیلمنامه نویس سینما دیگر میهمان این برنامه هم در مورد آوینی گفت: اوینی مساله را در فضای روشنفکری تشخیص داده بود که با آن مساله درگیر بود و کوشش می کرد اساسا مساله وبیماری را شناسایی کند ویک شخصیت واحدی داشت .

وی افزود: گرفتاری روشنفکران یا فرهنگیان روزگار ما چقدر بود که خودش می گفت این استغراق در یک وضعیت ذهنی و بی توجهی به آن چه در عالم بیرون اتفاق می افتد و غرق شدن در نظریه پردازی و ساختن چارچوب ذهنی خیالی از نوشته تا فیلم سازی بین روشنفکران واهل قلم متداول است .

به گفته این فیلم نامه نویس این اتفاق باعث می شود که نتوانند تشخیص دهند بیرون از ذهن روشنفکران چه اتفاقی می افتد .

افخمی اظهارداشت: اگر امروز آوینی در میان ما بود هم تولید محصولات فرهنگی و هم فیلم سازی به معنای واقعی را انجام می داد واز نظر او فیلم سازی معطوف به بیرون بود نه اینکه ذهن خود را پرتاب کند به طرف عالمی که در رابطه با وجودش یقین ندارد.

افخمی در بخشی از این مناظره تلویزیونی با اشاره به گفته های وحید جلیلی گفت: آنچه از صحبتهای آقای جلیلی به دست می آید این است که لحن جنگنده آوینی در رابطه با جنگ است .

وی افزود: آوینی روحیه جنگ جویی وعلاقه برای مبارزه کردن داشت و نباید نقدی که به وضعیت موجود داشت به حساب این گذاشته شود که به خاطر قرار داشتن در دوران جنگ بود .

این کارگردان و فیلمنامه نویس سینمای ایران اظهارداشت: آوینی اگر در دوران جنگ هم نبود توجه به اتفاقات بیرون داشت وتوجه به این داشت که چه تاثیری می توان بر آنها گذاشت . وی موضوعات را درست شناخته بود و معتقد بود که باید آنها را تغییر دهیم.

افخمی افزود: موضوعات مطرح شده از سوی آوینی نقد فلسفی مدرسه ای نبود بلکه نگرانی او از این بود که نیروی فکری مملکت که خود را مسلمان می داند گرفتار این است که خیالاتی ببافد وکاری به بیرون نداشته باشد ولی اصرار آوینی بر این بود که ببیند چه اتفاقی در بیرون می افتد.

وی در مورد سوال برنامه مناظره گفت: اگر آوینی امروززنده بود به فیلم سازی می پرداخت.

این فعال در عرصه های فرهنگی - هنری در بخش دیگری از مناظره گفت: کسی نمی تواند لیبرالیسم را به سید مرتضی بچسباند مگر اینکه بی سواد باشد و یا لیبرالیسم را نشناسد .

وی افزود: یک تصوری هست مبنی بر اینکه در سالهای آخر آوینی دچار تحول جدی شده بود که واقعیت ندارد، البته کسانی در مورد آوینی حساس شده بودند، ولی قبل از شهادت وی نظرشان عوض شد و مابقی هم نظرشان را تغییر دادند .

شهاب اسفندیاری در این بخش از مناظره از افخمی سوال کرد؛ یعنی شما منکر تغییر آوینی در این اواخر هستید که افخمی پاسخ داد : به شدت، برای اینکه آوینی همانطور که جنگنده بود، مهربان هم بود به طوری که مرحله به مرحله سیگار را ترک کرد و گفت بقیه همکاران نیز این کار را بکنند و موفق شد .

افخمی اضافه کرد: آوینی لباسی که می پوشید از نظر دیگران خارج از مد بود، اگر چه دشمن نیز زیاد داشت به طوری که به او خاخام می گفتند، ولی بعد ها در برخی مراسم کت وشلوار می پوشید .

شهاب اسفندیاری همچنین با بیان اینکه در هر صورت نمی توان منکر تحول در افکار و خط مشی افراد شد که افخمی در این زمینه گفت:شما تحول را دلبخواهی تعریف می کنید همانطور که ریش های صورت من سفید شده نشانگر تغییرات در ظاهر من است ومی توان این را تحول عنوان کرد ولی مرتضی آوینی فردباسوادی بود .

اسفندیاری با بیان اینکه متاسفانه افراد را برحسب علایق و ایدئولوژی خودشان توصیف می کنند وتغییر وتحولات که در زندگی انسانها طبیعی است از آن قضاوت ارزشی می کنند گفت: بنابراین اصل تغییر را نباید منکر شویم ولی هر کسی تحلیلی دارد .

اسفندیاری افزود: پیش از آنکه آوینی سنت زده و مدرنیته زده باشد، فرزند خمینی (ره) است وباید مراقب بود در دعواهای مدرنیته وسنت زده گم نشود؛ تحولی که او را به این مسیر انداخت انقلاب اسلامی و خمینی(ره) بود .

افخمی در پاسخ به این اظهارات گفت: اگر قرار است روایت من رابشنوید این اتفاقاتی که بیان می کنید صورت نگرفته است ،آوینی تحول فکری جدی در تمام سالهای جنگ نداشت و دلبخواهی نمی توان این موضوعات را به آوینی چسباند چرا که با واقعیت جور در نمی آید .

عبدالله اسفندیاری کارشناس ارشد فرهنگی دراین مناظره گفت: شهیدسید مرتضی آوینی از پویایی و اخلاصی برخوردار بود که همین اخلاص او را به چنین مقامی رساند و در واقع شهادت، مزد اخلاص آوینی بود.

وی افزود: به شهید آوینی باید به صورت جامع و یک مجموعه نگریست. یعنی زندگی آوینی یک مجموعه است و این مجموعه از جایی که به او می گفتند سیدکامران تا سید شهیدان اهل قلم را می سازد.

اسفندیاری ضمن مقایسه شهید آوینی و جلال آل احمد گفت: آوینی به مرور مراحل رشد و تکامل را طی کرد به گونه ای که در ابتدای انقلاب وی در بعضی موارد تند بود ولی بعدا دیدیم که متعادل شد.

وحید جلیلی مدیر دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی نیز در این برنامه تلویزیونی گفت: شهید آوینی نسل بعد از خود را بسیار متاثر کرد و پیش مسیر حرکت آنها روشن کرد.

وی افزود: تفکرات شهید آوینی پس از 23 سال هنوز مورد توجه نخبگان و فراتر از نخبگان است. برای شناخت شهید آوینی باید به مکتب و زمان ظهور وی در کشور توجه کرد.

جلیلی با اشاره به تاریخچه حضور شهید آوینی در عرصه فرهنگ و هنر کشور تصریح کرد: شهید آوینی تاثیر فراوانی در زنده نگه داشتن پرچم انقلاب اسلامی داشت و نشان داد که انقلاب اسلامی، انقلابی آینده دار و روبه جلو است.

جلیلی در پاسخ به سوال مجری برنامه مناظره در مورد سوال پیامکی گفت: اگر دغدغه تولید داشته باشیم راه را باید برای تولید فیلم باز کنیم. چون ما نیاز به تولید فیلم داریم و با یکی دو کار نمی توان این کار را کرد بلکه باید موانع تولید فیلم را رفع کرد.

این فعال عرصه فرهنگ در ادامه این مناظره با قرائت بخش هایی از مطالب و دست نوشته های شهید آوینی گفت: متاسفانه برخی ها در انتخابات مختلف از شهید آوینی سوء استفاده می کنند و همین افراد در زمانی دیگر هیچ حرفی از این شهید نمی زنند.

وی تصریح کرد: تمام تلاش آوینی مقابله با سانسور بود و با کسانی که به دنبال محو، دستاوردهای انقلاب بودند مبارزه می کرد.

مدیر دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی خاطر نشان کرد: برخی به دنبال این بودند که هرچه انقلاب دستاورد داشته باید دور ریخت و شهید آوینی با آنها به مقابله برخواست.

وی با بیان اینکه نظر شهید آوینی درباره انقلاب این بود که انقلاب خلاقیت جامعه را شکوفا کرده است، اظهار داشت: نقطه تقابل آوینی با غرب بر سر گسترش تقلید در غرب بود و این شهید نظرش این بود که نباید تقلید را در مسایل فرهنگی در جهان گسترش داد.

جلیلی با تاکید بر اینکه تمامی تلاش شهید آوینی در مسیر آزاد کردن ظرفیت ها و قابلیت های جامعه اسلامی ایران بود، افزود: در فضای روشن فکرغرب زده دوران شهادت آوینی، این شهید فیلم عروس را فیلمی بسیار مناسب می دانست.

وی تصریح کرد: اختلافاتی که بین آوینی و برخی دوستانش در جبهه شهید آوینی رخ داده است، نوعی مزیت برای دوستداران این شهید است، اما اختلاف نگاه آوینی با نگاه غربگرا ماهوی بود.

مدیر دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ادامه داد: یکی از ویژگی های آوینی نگاه جبهه ای وی بود و در زمان حاضر سنگرهای خوبی داریم که باید با آنها ارتباط برقرار کنیم.

وی با بیان اینکه در سیمای شهید آوینی اضلاع فرهنگی به خوبی نمایان بود، اظهار داشت: شهید آوینی معتقد بود که ظرفیت های خوبی در انقلاب اسلامی وجود دارد که می توان با آزادسازی آن آینه کاملی از نظام اسلامی ارایه کرد.

جلیلی زمان کنونی را با دوران شهادت آوینی بسیار نزدیک دانست و تصریح کرد: باید شهید آوینی را به عنوان الگویی برای مدیران فرهنگی نظام اسلامی مطرح کرد.

وی در پاسخ به این سوال که پس از شهادت آوینی ،مدیریت فرهنگی کشور تغییر کرد، آیا رشد فرهنگی را شاهد بوده ایم یا خیر؟ گفت: در ارزیابی مدیریت فرهنگی کشور باید گفت که دستگاه های فرهنگی مانند شهرداری تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه هنری و سازمان تبلیغات اسلامی متاسفانه در مسیری حرکت کرده اند که از سال 69 به بعد آغاز شده و حتی در دوران دولت قبل نیز همان مسیر به خصوص در سینما ادامه داشت.

شهریار زرشناس استاد دانشگاه و عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: آوینی نه تنها یک مستندساز، کارگردان و تئوریسین بود ، بلکه فراتر از آن ، آنچه او را برجسته و مهم می کند، متفکر بودن او دردوران گذار بود.

دوست شهید آوینی افزود: آوینی در زمره معدود اشخاصی بود که در سالهای 62 و 63 بدرستی متوجه شد، انقلاب اسلامی یک گذار تاریخی در مقیاس جهانی است، او انقلاب اسلامی را عصر توبه بشریت معرفی می کند بنابراین او متفکر دوران گذار است.

زرشناس با بیان اینکه آوینی تنها به موضوع سینما نپرداخت ، اضافه کرد: او سلسله مقالاتی را در مجله ˈاعتصامˈ داشت که در آن به دغدغه های جامعه آن زمان دربرابر غرب مدرن اشاره شد.

به گفته وی، نکته محوری شهید آوینی این بود که حال که گذار تاریخی آغاز شده چگونه باید از میراث قرن مدرن عبور کرد و نظام جدیدی را به وجود آورد.

شهریار زرشناس نیز به دقیق نبودن سوال پیامکی این برنامه تلویزیونی اشاره کرد و گفت: هیچ نقدی خالی از وجه ایجابی نیست

و به نظر من اگر شهید آوینی زنده بود به تهاجم روشنفکری و جنگ نرم واکنش تندتری داشت.

زرشناس در این برنامه تلویزیونی یاداور شد : باید آوینی را آن گونه که هست بشناسیم و تمایلات خود را حاکم بر شخصیت او نکنیم وبهترین سند و شاهد نیز آثار اوست.

این نویسنده با بیان اینکه نگاهی کوتاه بر آثار او به راحتی نشان می دهد که وی شخصیتی متعهد به آرمانهای انقلاب اسلامی تمام عیاراست که بارها با روشنفکران وقت درگیر شده است به کتاب حلزون های خانه بدوش وی اشاره کرد که نقدی بر جناح های حاکم بر آن دوران دارد.

زرشناس ادامه داد: آوینی را فردی لیبرال معرفی نکنیم البته برای این ادعا هیچ سندی نیز وجود ندارد. او مجاهد بصیر فرهنگی بود که وجه متفکرانه ای و رویکردی حکیمانه داشت.

دوست شهید آوینی خاطرنشان کرد: رویکرد او در بحث تهاجم فرهنگی رویکرد متفکرانه و عمیق بود، اما نه به این معنا که حرف متفکران غربی را از پیش قبول کند، او مقدمه نوشت برای یونگر که یک تفکر غربی است، اما برای کتابی که همان هم نقد غرب بود.

به گفته زرشناس، یونگر برای همه لیبرال های دنیا مغضوب است و آن اثر او در نقد نیهلیسیم غربی است و قبل از آوینی هم جلال آن را ترجمه کرده است. یا اشاره آقای اسفندیاری به تمایل آوینی به اگزوپری، این اشاره دقیقا به آن بخش هایی است که اگزوپری از خودبیگانگی آدم ها و روابط دنیای مدرن را محاکمه می کند.

زرشناس در پاسخ به سوال افخمی که شما فکر می کنید چه کسانی می خواهند آوینی را لیبرال نشان دهند؟ گفت: نمی خواهم اسم ببرم اما با اصرار حیدری، مجری برنامه ادامه داد: چندی پیش در یک مصاحبه من گفتم که آوینی منتقد سیاست های دوران سازندگی بود. وی منتقد سیاست های فرهنگی دولت و شهردار وقت بود، چون معتقد بود که اینها در جهت کنار زدن ارزش های فرهنگی انقلاب قدم برمی دارند، اما آقایان برآشفته شدند که این حرفها چیست که می زنید. گفتند آوینی تند نبود و این حرفها... من نمی فهمم تندی یعنی چی؟ این حرف هایی که جلیلی از آوینی نقل کرد رادیکال ترین حرف ها بود و اتفاقا درست و بحق هم بود.

وی در پاسخ به سوال شهاب اسفندیاری که شما علیه آوینی مصاحبه ای را انجام داده اید، ادامه داد: کلمه ای در نقد وی نمی توانید ازمن پیدا کنید،من همواره دوست و همراه آوینی تا لحظه پایانی بودم.

شهاب اسفندیاری ادامه داد: من از نسل پس از آوینی هستم. شهید بزرگوار در مسیر زندگی و رشته تحصیلی من تاثیر بسزایی داشته است. نظرات دوستان درباره شهید آوینی نادرست نیست، بلکه همه واقعیت هم نیست.

وی با این سوال که زرشناس با جدیت اصرار دارد شهید آوینی لیبرال نبوده، پرسید: آقای زرشناس در دوران حیات ایشان این اتهام را نسبت به ایشان روا نداشته اند و آیا شما در مقالاتی در روزنامه کیهان بر حرکت های ایشان و اینکه انحرافاتی داشتند انتقاد نکرده اید؟ و یا با عناوینی مثل آقای آوینی خدا را هم به یاد داشته باشید و درباره کتاب هیچکاک انتقادهایی بر ایشان شد و نیز از وزارت ارشاد وقت و آقای خاتمی به دلیل چاپ عکس جوان بوسنیایی که شعار الله اکبر بر پیشانی خود بسته بود و ظاهری غربی داشته است را توبیخ کرد و از طرف دیگر از سوی برخی دوستان نیز حملاتی بر ایشان تحمیل می شد که اگر نقد بود اشکالی وجود نداشت اما فراتر از نقد بر او وارد می شد و شخصیت ایشان را زیر سوال می بردند، آقای زرشناس این را چگونه می توان جمع کرد.

زرشناس پاسخ داد: باید گفت هر انسان زنده ای درطول زندگی دچار دگرگونی هایی می شود گه برخی ازاین تحولات ماهیت جوهری فرد را تغییر می دهد و برخی دیگر تغییرات غیر جوهری است.

وی اضافه کرد: برخی اصرار دارند که آوینی ماهیت و جوهرش تغییر کرده است، در حالیکه چنین نیست عمق وجود او به دلیل کتابهای زیادی که می خواند، اصلا عوض نشد، ازاین رو تصویر فیکس شده از آوینی لازم است. چون او با همین حقیقت ازدنیا رفت.آوینی غرب را به ذات شر می دانست .

وی درباره معرفی یکی ازآثار آوینی گفت: همه آثار مرتضی خوب است اما کتاب توسعه و مبانی تمدن غرب بهتر است و در این کتاب دغدغه های آوینی ازدوران گذار بیش از پیش مشهود است.

زرشناس در پاسخ به این سوال که آیا در زمانی که سیاست های فرهنگی کشور به دست افرادی غیر از شهید آوینی بود، به آنچه مورد انتظار بود، رسیدیم ، گفت: تمام انتقادات ما این است که سیاست گذاران و مسئولان فرهنگی به جای کمک به مقابله با جنگ و تهاجم فرهنگی برای این موضوع خواسته یا ناخواسته بستر سازی کردند البته دردوران مختلف فراز و نشیب هایی وجود داشت .

وی ادامه داد: البته اگر به یادداشت ها و مصاحبه های من مراجعه کنید انتقادات من را به دولت های گذشته متوجه می شوید البته شدت آن در هر دوره متفاوت بوده است .

قرار بود در برنامه امروز مناظره شبکه یک موضوع فساد در فوتبال مورد بررسی قرار گیرد اما به گفته مجری این برنامه به دلیل درپیش بودن مسابقات جام جهانی فوتبال و ضرورت اجتناب از مباحث حاشیه ای و تقویت تیم ملی ، موضوع برنامه امروز به نگاه شهید آوینی در حوزه فرهنگ اختصاص یافت.