رمان، جعل واقعیت برای رسیدن به حقیقت است

جنگ همیشه بزرگ‌ترین حادثه است و من نمی‌فهمم چطور نویسنده‌ای که این حادثه را پشت‌سر گذاشته، می‌تواند دراین باره شانه خالی کند؟» شاید این دلیل کافی باشد تا بدانیم کتاب «درد» از انتشارات عصر داستان درباره جنگ ایران و عراق است. صادق کرمیار در این رمان، هنرمندانه دست به قلم می‌برد و از واقعیت‌هایی در دوران جنگ روایت می‌کند که گاهی اوقات نفستان بند می‌آید تا چند خط بعد را بخوانید و گاهی از جاسوسی‌های ناجوانمردانه در مهم‌ترین عملیات‌ها آزرده‌خاطر می‌شوید.

از ماجرای شکل‌گیری کتاب درد برایمان بگویید و این که اصلا چرا به سراغ این عملیات‌ها رفتید؟

این کتاب را به پیشنهاد حمید آخوندی و علیرضا جلال و با مشاوره سردار شهید احمد سوداگر و مدیریت تحقیقات محمد مهین خاکی نوشتم. آن موقع بحث بر سر این بود که در بخش فیلمسازی در حوزه دفاع مقدس موضوع شناسایی و فعالیت‌های اطلاعاتی در جنگ مغفول مانده و تاکنون کسی به طور جدی در این خصوص کار هنری نکرده است. در عین حال که دغدغه مشترک ما پرداختن به مسأله فرماندهی کلان جنگ بود که در این خصوص اطلاعات اندکی در اختیار است و فرماندهان رده بالای دفاع مقدس در این زمینه هنوز کاری را که به درد نویسنده و هنرمند بخورد، بیرون نداده‌اند. برای همین، اطلاعاتی که در این مورد در رمان وجود دارد، در همان حدی است که آقای هاشمی رفسنجانی و آقای رشید در اختیارمان گذاشتند.

خودتان هم شخصا در این عملیات‌ها حضور داشتید؟ به نظرتان حضور نویسنده در جبهه تا چه حد در شکل‌گیری بهتر چنین کتاب‌هایی موثر است؟

علت پرداختن به موضوع اطلاعاتی عملیات عاشورا در این رمان یکی حضور خودم برای گردآوری خاطرات بود که به واسطه شغل خبرنگاری می‌توانستم وارد قرارگاه شوم و دیگری وجود عنصر اطلاعاتی مشترک در ایران و عراق بود که می‌توانست به موضوع رمان ابعاد تازه‌ای بدهد. منبع اصلی عناصر اطلاعات در عراق نیز خاطرات وفیق سامرایی است که با تحقیقات ما درخصوص عناصر اطلاعاتی داخلی پیوند دراماتیک به وجود آورده بود. درباره سوال دیگر‌تان که درباره نقش حضور در جبهه بر تاثیرگذاری رمان است، باید عرض کنم گرچه بی‌تاثیر نبوده، اما تعیین‌کننده نیست. به عنوان مثال، وقتی نویسنده یک رمان تاریخی مربوط به مثلا 200 سال پیش می‌نویسد، قطعا خودش در صحنه حضور نداشته، اما تخیلش می‌تواند در دل تاریخ نفوذ کند و با وجود اطلاعات تاریخی رمانش را بنویسد.

شخصیت‌ها و ماجراهای رخ داده در کتاب تا چه حد واقعی است؟ آیا شده از تخیل خودتان یا حتی عناصری غیرواقعی، ولی متناسب با آن شرایط بهره برده باشید؟

شخصیت‌هایی که با اسامی واقعی خودشان از آنان یاد شده واقعی هستند، اما بقیه شخصیت‌ها داستانی و برگرفته از واقعیت تاریخی دوره خودش است. ماجراها نیز همین وضع را دارد. اساسا رمان جعل واقعیت برای رسیدن به حقیقتی است که در متن یک واقعه تاریخی وجود دارد. پیدا کردن حقیقت یک واقعه تاریخی به در اختیار داشتن منابع موثق و تحلیل نویسنده از این منابع و رخدادهای تاریخی بستگی دارد. به همین دلیل است که گاه از یک واقعه تاریخی دو نویسنده با تحلیل‌ها و برداشت‌های متفاوت و گاه متضاد می‌نویسند، اما در رمانی که عنصر زیبایی‌شناسی قدرتمندتر باشد، تأثیرگذاری آن نیز بیشتر خواهد بود.

به نظر شما چه عاملی در کتابتان موجب شده اینقدر موثر باشد تا حدی که گاهی اوقات نفس من خواننده از دشواری‌های صحنه‌ها در سینه حبس می‌شود؟

به هر حال عناصر رمان تعریف شده و مهم‌ترین عامل تأثیرگذار واقع‌نمایی و باورپذیری رمان است که اگر در بافتی منسجم و برگرفته از بوطیقای داستان نوشته شده باشد، می‌تواند خواننده را جذب کند. حتی برخی بر این باورند که چیستی و موضوع رمان در مقابل چگونگی روایت در درجه دوم اهمیت قرار دارد. بنا بر این نظر، آنچه اهمیت بیشتری دارد، شیوه روایت، زبان و در مجموع ساختار است و موضوع در مرحله دوم اهمیت است.

شما به اتفاقات رخ داده در میان فرماندهان عراقی هم با جزئیات زیادی اشاره کرده‌اید. آیا آنها هم واقعی است؟

وضعیت واقعیت و تخیل در مورد فرماندهان عراقی نیز به همان شکلی است که در جبهه ایران وجود دارد. یعنی شخصیت‌های اصلی که موجودیت تاریخی دارند، واقعی هستند و بقیه برگرفته از تخیل مبتنی بر واقعیت تاریخی در عراق است.

چرا در توضیحات نخست کتاب ننوشته‌اید که این کتاب تا چه حد واقعی است؟ تمام خوانندگان که مصاحبه‌های شما را نمی‌خوانند، شاید بعضی فکر کنند بخشی از کتاب برگرفته از تخیل و واقعیت است.

معمولا در رمان‌های استنادی که اصطلاحا به آنها رمان‌های داکیومنتری می‌گویند، ابتدا رمان‌نویس وضعیت شخصیت‌ها و ماجراهای واقعی را از تخیلی تفکیک می‌کند، اما به نظرم «درد» در این قالب نیست و نیازی به این توضیحات نداشت.

چه شد نام کتاب را «درد» گذاشتید؟

نام کتاب تا پیش از تمام شدن آخرین سطرها « وداع باد وکوهه» بود، اما وقتی آخرین سطرهای رمان را نوشتم، احساس کردم نام درد برای آن مناسب‌تر است. این درد هم در وجود حسینی است که با آن زندگی می‌کند؛ هم درد روحی حسینی است که بار آن همه خاطرات را بردوش می‌کشد و هم دردی است که جانبازان اکنون در جامعه با آن دست به گریبان هستند.

حورا نژادصداقت / جام‌جم