بهبود الگوی زندگی در مساله انرژی و تکنولوژی

با این که هدف بیشتر بنگاه‌های صنعتی توسعه مبتنی بر سود مالی است، اکنون دیگر دستیابی به منابع مالی بدون در نظر گرفتن جامعه و محیط زیست موضوع ساده‌ای نیست و بی‌توجهی این بنگاه‌ها به مسائل زیست محیطی مشکلاتی را به بار آورده است.

آلایندگی‌های متنوع‌ سبب گسترش بیماری‌های پوستی و تنفسی، انواع آلرژی‌های جدید و تغییرات گسترده در الگوی زندگی افراد جوامع در حال توسعه و توسعه یافته شده است. تکنولوژی‌های در ارتباط با تولید سوخت‌های فسیلی که انرژی مصرفی نیروگاه‌ها، خودروها و تجهیزات حمل و نقل را تأمین می‌کند، گرانقیمت است‌‌ و انواع آلایندگی‌ها را ایجاد می‌کند. براساس آمار اعلام شده از سوی شورای جهانی انرژی سال 2007 میلادی، نسبت میزان تولید آلاینده دی‌اکسیدکربن برحسب تُن و تولید ناخالص داخلی بر حسب یکهزار دلار ایالات متحده در ایران برابر 853 واحد است. این رقم تقریبا دو برابر این میزان در کشورهایی نظیر آلمان، ژاپن و هند است. نقش ویژه تکنولوژی در وجود چنین آمار و ارقامی غیرقابل انکار است. به نظر می‌رسد برای کاهش زیان‌های ناشی از بالا‌بودن این رقم در بین مسئولان اقدامات بسیار گسترده‌ای در حال انجام است. سیاستگذاری‌های آشکاری برای حرکت به سوی ایجاد نظام فنی مبتنی بر الگوی توسعه پایدار صورت پذیرفته است.

این سیاستگذاری‌ها در برنامه‌های توسعه کشور، بند اول برنامه اقتصاد مقاومتی در بخش نفت و گاز مبنی بر کاهش ضربه‌پذیری در اثر کاهش صادرات و جهتگیری‌های طرح تحول اقتصادی ایران مبنی بر افزایش نوآوری، ملاحظه می‌شوند. اجرای این سیاستگذاری‌ها نیازمند اتخاذ تدابیر امیدوارکننده در تحول و بهبود تکنولوژی در بخش انرژی است. همچنین باید در نظر داشت که انرژی از اهمیت راهبردی برخوردار است. بهبود تکنولوژی در بخش انرژی و حرکت به سوی تکنولوژی‌های نوین تولید انرژی، در جایگاه جهانی کشورها مؤثر است.

اما پرسش اساسی این است که در حال حاضر برای برون‌رفت از فضای تکنولوژیک حاکم در بخش انرژی، چه اقداماتی باید صورت پذیرد؟

در پاسخ به این پرسش و در مسیر پیش‌بینی آینده توسعه پایدار در کشور، مطالعات تکنولوژی در بخش انرژی ضروری به نظر می‌رسد. همچنین مطالعات در این زمینه باید شامل پژوهش در روندی که تکنولوژی‌ها از گذشته تاکنون طی کرده‌اند، باشد. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که روند تاریخی گسترش تکنولوژی‌هایی نظیر تکنولوژی تولید انرژی نورولتائی (فتوولتائیک) و انرژی بادی نسبت به تکنولوژی‌های تولید انرژی از طریق گاز طبیعی و نفت، منظم‌تر بوده است. داده‌هایی که از برخی کشورهای توسعه‌یافته جمع‌آوری شده نشان می‌دهد هزینه انرژی برقی که از راه سوخت‌های تجدیدناپذیر تولید شده در طول پنج سال معین در نوسان بوده و روند افزایشی و کاهشی مشخصی نداشته است. در مقایسه، هزینه تکنولوژی‌های تولید انرژی تجدیدپذیر در همین مدت به طور قابل توجهی کاهش داشته است. برای نمونه هزینه انرژی نورولتائی در یک مدت مشخص، تقریبا به نصف کاهش یافته است. البته در این تحلیل‌ها باید عدم قطعیتی را در نظر گرفت که مربوط به شرایط جغرافیایی مورد مطالعه است.

انرژی سوخت فسیلی هزینه‌هایی را در یک مسیر نسبتا پیچیده در بر دارد زیرا با کمبود منابع و بهبود تکنولوژی مرتبط است. بهبود تکنولوژی هزینه منابع را کاهش می‌دهد، اما بعد از تحلیل هزینه‌های صورت گرفته در بخش تولید، توزیع و انتقال برق شواهدی دال بر این که بهبود تکنولوژی در این بخش به تنهایی برای کاهش هزینه‌ها کافی نیست، به دست آمده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد امیدواری‌هایی که در گذشته برای برخورداری از انرژی برق ارزان از طریق بهبود تکنولوژی شبکه تولید، توزیع و انتقال وجود داشته، دیگر وجود ندارد. دلایل مشخصی برای این دیدگاه وجود دارد. در حال حاضر بیشتر سرمایه‌گذاری در بهبود تکنولوژی‌ها روی تکنولوژی تولید و انتقال گاز طبیعی و فرآورده‌های سوخت فسیلی متمرکز شده است. خوردگی مداوم تجهیزات، شرایط سخت تولید و هزینه بالای دسترسی به تکنولوژی‌هایی نظیر کمپرسورها، مخازن و توربین‌های ویژه در صنعت نفت و گاز تنها بخشی از معضلات بهبود تکنولوژی در بخش انرژی نفت و گاز است. از طرف دیگر با وجود نگرانی از آینده تکنولوژی‌ها و تولیدات مبتنی بر صنعت نفت و گاز در زمان اتمام منابع تجدیدناپذیر، ناپایداری توسعه در این بخش پیش‌بینی می‌شود. برای برون‌رفت از این شرایط نیاز است که روند گذشته کاهش هزینه‌ها در تولید انرژی از طریق صفحات نورولتائی و انرژی بادی ادامه یابد. در هر صورت پیش‌بینی‌ها بدون در نظر گرفتن محاسبات دقیق قطعیت نخواهند داشت؛ البته این تمام ماجرا نیست.

عدم تحقق توسعه پایدار از نتایج ادامه وضع کنونی است. در آینده نزدیک تنها کشورهایی که اقدامات کافی و به موقع در جهت تأمین منافع بلندمدت در تغییر طراحی‌های تکنولوژیک خصوصا در بخش انرژی انجام داده‌اند از ثبات و آرامش برخوردار خواهند بود. طراحی سامانه‌های انرژی خورشیدی نظیر تولید انرژی تجدیدپذیر به صورت غیرمتمرکز با اولویت در مناطق کم‌جمعیت‌تر و گرم‌تر، احداث نیروگاه‌های برج خورشیدی و بازتابی، استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی و تولید انبوه خودروهای خورشیدی تنها بخشی از اقدامات، برای تغییر نظام تکنولوژیک حاکم است. این فعالیت‌ها در مقایسه با طرح‌هایی که در گذشته در جمهوری اسلامی ایران اجرایی شده‌اند، آسان‌تر خواهند بود و در بلندمدت سودآور هستند.

در دهه 70 خورشیدی طرح انتقال تکنولوژی طراحی و ساخت توربین‌های گازی برای نیروگاه‌ها با موفقیت انجام گرفت و در حال حاضر در صنعت برق به خودکفایی در عرصه تولید، انتقال و توزیع انرژی رسیده‌ایم، اما این توربین‌ها آلاینده، پرمصرف و کم بازده هستند و برای تولید انرژی برق از انرژی سوخت فسیلی استفاده می‌کنند. این توربین‌ها کشور را به منابع گاز طبیعی و گازوئیل غیرتجدیدپذیر وابسته می‌کنند؛ در صورتی که اجرای انواع طرح‌ها برای نیروگاه‌های خورشیدی نیمه‌متمرکز و غیرمتمرکز از منابعی تجدیدپذیر و پایدار برخوردار هستند. در این نیروگاه‌ها از تکنولوژی نانومواد استفاده می‌شود و در کوتاه‌مدت، به هزینه سرمایه‌گذاری و انتقال تکنولوژی از خارج نیازمندند؛ اما در بلندمدت‌ کشور را از وابستگی به منابع سوخت فسیلی و کشورهای دیگر رها می‌کنند. از طرف دیگر تولید انبوه خودروهای بنزینی و گازوئیلی که با سرعت‌های زیاد حرکت می‌کنند و از نظر وزن فلزات مصرفی سنگین هستند، موجب افزایش تلفات جانی سوانح رانندگی شده است. خودروهای خورشیدی که با باتری کار می‌کنند آلایندگی بسیار کمتری دارند، از سرعت کمتری برخوردارند و کوچک‌تر هستند. لذا در جاده‌های پرخطر نسبت به خودروهای سوخت فسیلی ایمن‌تر هستند و جاده‌سازی برای خودروهای خورشیدی می‌تواند کم‌هزینه‌تر باشد. همچنین لامپ‌های خورشیدی هزینه مالی کمتری نسبت به لامپ‌های معمولی ایجاد می‌کنند و هزینه شبکه انتقال و توزیع برق را ندارند. اجرای این طرح‌ها از مناطق کم‌جمعیت‌تر به مناطق پرجمعیت‌تر می‌تواند همزمان موجب عیب‌یابی طرح شود.

طرح تولید انرژی تجدیدپذیر نیمه متمرکز و غیرمتمرکز خورشیدی تنها یک مورد از طرح‌هایی است که می‌تواند در تحول تکنولوژی در بخش انرژی مؤثر باشد. طراحی‌های تکنولوژیک دیگری که مشکلات کمتری فراهم کند، وجود دارند. لذا پژوهش و مطالعه در این عرصه فواید اقتصادی و فنی بسیاری خواهد داشت.

تحول و بهبود تکنولوژی در حوزه انرژی نیازمند اقدامات فوری در نهادهای خصوصی، دولتی و پژوهشی از جامعه فنی کشور است. جامعه فنی کشور مجموعه سازمان‌های تخصصی، شرکت‌های فنی، کارگران، افراد فنی، متخصصان و مهندسان اجرایی و ناظر و مدیران در طرح‌هاست. ارتباط ضعیف بین این نهادها یعنی شرکت‌های فنی (مانند شرکت‌های خصوصی فعال در زمینه انرژی و پیمانکاران درجه یک و درجه ‌2صنعتی، ساختمانی و خدماتی انرژی)، انجمن‌های فنی (شامل انجمن‌های کارفرمایی، علمی و صنعتی و دفاتر ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها) و سازمان‌های دولتی فنی (نظیر شرکت‌های ناظر و شرکت‌های مادر تخصصی و سیاستگذار در وزارتخانه‌های نفت، صنایع و نیرو) و همچنین فرهنگ تفکیک گروهی این نهادها و منافعشان از هم، موجب می‌شود، تجربه فنی لازم برای بهبود تکنولوژی تحقق نپذیرد و توقعات اولیه برآورده نشوند. لذا باید به تقویت ارتباطات برون‌سازمانی و درون‌سازمانی و همکاری و مشارکت همه اعضای جامعه فنی توجه داشت.

بهبود تکنولوژی در بخش انرژی به توسعه پایدار و بهبود الگوی زندگی منجر خواهد شد. امت ایران شایسته زندگی بهتر است. در جهان امروز اندیشه و تلاش مستمر، زندگی ملت‌ها را بهبود می‌بخشد. همان‌طور که در قرآن کریم آیه دو سوره شریفه محمد(ص) آمده است: «و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند و به آنچه بر محمد(ص) نازل آمده گرویده‏اند [که] آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است [خدا نیز] بدی‌هایشان را زدود و حال [و روز]شان را بهبود بخشید.» امید است این تلاش‌ها زمینه توسعه پایدار روزافزون کشور را فراهم آورد.

منابع این یادداشت در دفتر روزنامه در دسترس است.

جلال نبهانی‌زاده / پژوهشگر فلسفه تکنولوژی