معماری بازار تبریز شگفتی جهان را برانگیخت

جایزه یک میلیون دلاری آقاخان که یکی از معتبرترین جوایز معماری جهان است، هر سه سال یکبار به آثاری که از معماری و مرمت اصولی و مناسب برخوردار و بخوبی طراحی شده باشند و به ارتقای کیفیت زندگی کمک کنند، تعلق می‌گیرد. این جایزه امسال پنج برنده داشت که از بین 20 طرح از کشورهای مختلف جهان انتخاب شده بودند و به‌طور مشترک جایزه را دریافت کردند.

پروژه بازسازی بازار تبریز نیز در زمینه معماری،‌ جایزه آقاخان 2013 را از آن خود کرد.

محمد بهشتی، مشاور رئیس سازمان میراث فرهنگی از طرف کشورمان در مراسمی که در لیسبون، پایتخت پرتغال برگزار شد، حضور یافت و این جایزه را که بین پنج برنده تقسیم می‌شد، دریافت کرد. مجموعه بازار تاریخی تبریز با مساحتی حدود 30 هکتار، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده و آجری جهان است که در مرداد 89 به‌ عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. پیش از آن و در سال 1354 نیز در فهرست آثار ملی جای گرفته بود.

این بازار از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته‌ است. در گذشته و به دلیل قرارگرفتن شهر تبریز بر سر راه ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از این منطقه، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده‌ است.

مرمت اصولی،‌ مشارکت مردم

رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی با بیان این‌که این جایزه بیشتر به دلیل طراحی،‌ مرمت و نگهداری اصولی و کارشناسی‌شده بازار تبریز و مشارکت مردمی در امر بازسازی به این اثر تاریخی تعلق گرفته است، به جام‌جم می‌گوید: اکنون بخش اعظمی از مجموعه بازار تاریخی تبریز به صورت علمی و اصولی به وسیله معماران و با طراحی کارشناسان ماهر و مشارکت بازاریان مرمت شده و فقط بازسازی بخش بسیار کوچکی از آن باقی‌مانده که این بخش هم تقریبا سالم و زنده و فعالیت در آن جاری است و احتیاج به کمی روکاری و تمیزکاری دارد.

تراب محمدی با اشاره به این‌که جایزه آقاخان به طرح‌های برتر معماری و مرمتی جهان و بویژه جهان اسلام تعلق می‌گیرد، می‌افزاید: سه عنصر طراحی زیبا و اصولی، مرمت مناسب و مشارکت مردمی از جمله شاخصه‌هایی است که در انتخاب یک اثر و اعطای جایزه به آن دخالت مستقیم دارد.

وی با بیان این‌که مجموعه بازار تاریخی تبریز در دوره‌های مختلف شکل گرفته و احداث شده است، می‌افزاید: پایه این مجموعه در دوره سلجوقیان بنا نهاده شده و‌ پس از آن در هر دوره الحاقاتی به آن اضافه شده است. محمدی با اشاره به زلزله ویرانگر سال 1193 تبریز در اوایل دوره قاجاریه تصریح می‌کند: بر اثر این زلزله بخش زیادی از این مجموعه تخریب شد، اما در همان دوران و به وسیله نجفقلی‌خان دنبلی، حاکم وقت تبریز دوباره بازسازی و فعال شد.

این کارشناس مسئول با اشاره به بازدید گردشگرانی همچون مارکوپولو، ناصرخسرو و شاردن از این بازار و توصیف آنها از این مجموعه به عنوان بزرگ‌ترین بازار زنده و فعال آسیا خاطرنشان می‌کند: مجموعه بازار تاریخی تبریز متشکل از 160 عنصر شامل 29 مسجد، دو حمام، چهار مدرسه علوم دینی،‌ دو یخچال، زورخانه، دو امامزاده با عناوین امامزاده جمال و چهارقبرها، تیمچه‌ها، تکیه‌ها، راسته‌بازارها سراهای حاج حسین،‌ شازده و... و 8000 مغازه است که در مساحتی به وسعت 30 هکتار و گستره‌ای به طول 5/2 و عرض بیش از یک کیلومتر جای گرفته است.

محمدی با بیان این‌که اکنون بیشتر این عناصر به‌طور کامل مرمت شده و از آنها استفاده می‌شود، یادآور می‌شود: یکی از دو یخچال موجود در مجموعه که در زیرزمینی به وسعت هزار مترمربع قرار دارد و در گذشته برای نگهداری آب سرد، لبنیات و مواد خوراکی از آن استفاده می‌شود، بزودی و پس از تکمیل مرمت به موزه تبدیل خواهد شد.

وی با اشاره به ویژگی‌های مجموعه بازار تبریز که آن را مستحق دریافت این جایزه و ورود به فهرست میراث جهانی در سال 89 کرده است،‌ می‌گوید: این مجموعه بزرگ‌ترین بازار آجری مسقف به هم پیوسته در دنیاست که شامل درهای متعدد است و می‌توان از یک ورودی آن در یک سمت شهر وارد و از ورودی دیگر در سمت دیگر شهر خارج شد. همچنین معماری آن طاق‌گنبدی و در دنیا کم‌نظیر است.

محمدی با بیان این‌که این بازار همچنان زنده و فعال است و شمال غرب کشور را تغذیه می‌کند و همه نوع محصولات بویژه صنایع‌دستی در آن به فروش می‌رسد، یادآور می‌شود: جاده معروف ابریشم از درون این بازار می‌گذرد.

رئیس میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی با اشاره به این‌که دریافت جایزه آقاخان مهر تائیدی بر مرمت اصولی و صحیح این مجموعه و تبلیغ خوبی برای آن است،‌ خاطرنشان می‌کند: پول این جایزه برای تکمیل مرمت مجموعه به کار گرفته خواهد شد.

حسین اسماعیلی سنگری، مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز نیز دراین‌باره می‌گوید: جایزه آقاخان برای سال 2013 به طرح‌های مرمتی و معماری پنج کشور جهان از جمله ایران، سودان، فلسطین، مراکش و اتریش تعلق گرفت که جایزه مالی آن بین این پنج کشور تقسیم می‌شود، بنابراین سهم ایران به دلیل برنده‌شدن طرح مرمتی بازار بزرگ تبریز 200 هزار دلار است.

درباره جایزه آقاخان

جایزه معماری آقاخان، جایزه‌ای است که هر سه سال یک بار از سوی بنیاد شبکه توسعه آقاخان به یک یا چند معمار زنده اعطا می‌شود. ‌‌ این جایزه که سال ۱۹۷۷ از سوی کریم آقاخان (رهبر مسلمان فرقه اسماعیلیه ، متولد سوئیس) پایه گذاشته شده است، از نظر مالی برترین جایزه معماری در جهان به شمار می‌آید. جایزه معماری آقاخان برخلاف جایزه پریتزکر، بر شیوه‌های بومی و اسلامی و راهکردهای معماری کهن و نوین در توسعه جهان سوم متمرکز است و هدف از اعطای آن، معرفی و تشویق پروژه‌هایی است که نیازها و خواسته‌های جوامعی که در آن قرار گرفته‌اند را بخوبی برآورده کرده‌اند.

این جایزه به پروژه‌هایی تعلق می‌گیرد که از استانداردهای جدید در معماری پیروی کرده یا گامی در جهت حفاظت از معماری تاریخی برداشته‌اند.

امسال بجز بازار تبریز، آپارتمان شماره 1 شهر محلات استان مرکزی دیگر نامزد دریافت جایزه از طرف ایران بود.

فاطمه مرادزاده ‌/‌ گروه ایران