حجره در حجره، نور در نور

حریمی از خشت و گل و گچ تو را به هزاران توی اصالت رهنمون می‌سازد. معمارانی که روح زندگی را در کالبد گل دمیدند و بازاری به قدمت تاریخ رقم زدند. نور در نوردر هم می‌آمیزد، صدا در صدا محو می‌شود و حجره در حجره به هم گره می‌خورد اینها را که کنار هم بگذاری می‌شود بازار تبریز.

بازار تبریز از سمت شرق به عالی قاپو (مجموعه کاخ‌های ولیعهد نشین) و از سمت غرب به مسجد جامع و از سمت شمال به بخش‌هایی از رودخانه مهرانه‌رود متصل شده است. مجموعه بازار تبریز بخش عمده‌ای از تبریز قدیم و بخش موثری از تبریز کنونی را در بر می‌گیرد و شامل هسته اصلی بازار، امتداد بازار حرمخانه و مسجد کبود و بازارچه سرخاب می‌باشد.

بازار تبریز همزاد تبریز است، ولی اطلاع دقیقی از زمان ساخت آن در دسترس نیست، این بازار حدود سه سده پیش و پس از وقوع زمین لرزه مهیب و تاریخی تبریز در سال 1193 هجری قمری بازسازی شده است و بسیاری از جهانگردان و مورخانی که از سده چهارم هجری تا دوره قاجار از این بازار دیدن کرده‌اند، درباره آن اطلاعاتی ارائه کرده‌اند.

از تیمچه امیر که دارای بزرگ‌ترین گنبد بازاربوده و به بازار طلافروشان مشهور است وارد می‌شویم. برق طلاهای موجود در این تیمچه چشم را می‌زند و یک لحظه به ذهن خطور می‌کند این تیمچه پاتوق خانم‌ها باشد. کسبه بازار با ذکر بسم‌الله کم‌کم شروع به بازکردن در چوبی حجره‌های خود کرده و جلوی حجره را آب و جارو می‌کنند و به ما که فکر می‌کنند شاید جزو اولین مشتریان بازارباشیم خوشامد گفته و به داخل دعوتمان می‌کنند. چند قدمی نرفته‌ایم که یکی از کسبه توجه مرا به خود جلب می‌کند او هنگام بازکردن در چوبی حجره خود اول اسکناسی داخل صندوق صدقه‌ای که روی دیوار حجره‌اش تعبیه شده می‌اندازد، علت را می‌پرسم می‌گوید مگر نه این که صدقه روزی را زیاد کرده و به مالم برکت می‌دهد.

از قلم و کاغذ موجود در دستم متوجه می‌شود که قصد نوشتن از بازار تبریز را دارم، می‌گوید بنویس: قدمت بازار تبریز با خود تبریز برابری می‌کند، طول آن یک کیلومتر بوده و تا کنون کسی نتوانسته ادعا کند که همه جای بازار را دیده و به تمام حجره‌ها،‌ دالان‌ها، سراها و تیمچه‌های آن سر زده است. زیرا این بازار دارای 5500 حجره، ‌26 سرا، 20 تیمچه، 300 راسته، دو چهارسوق، ‌21 دالان، دو بازار، هشت بازارچه، هشت دروازه، 27 مسجد، سه مقبره، یک زورخانه، ‌دو کتابخانه، پنج حمام و یک کتابخانه است.

در این فکر بودم که او این اعداد و ارقام را از کجا می‌داند، انگار که متوجه افکار من شده باشد، گفت: به گفته‌هایم اعتماد نداری بیا نگاه کن با آمارهایی که سازمان میراث فرهنگی به مناسبت ثبت جهانی بازار تبریز تهیه کرده و در اختیار کسبه بازار قرار داده مو نمی‌زند. تازه همه بازار تبریز اینها نیست و بخشی از آنها از قلم افتاده است.

وقتی در بازار تبریز قدم می‌زنی از تنوع تیمچه‌ها، دالان‌ها، جنب و جوش‌ها و رفت و آمدهای موجود بازار به وجد می‌آیی؛ این بازار آنچنان تودرتوست که اگر به‌طورکامل با محوطه آن آشنا نباشی یک دفعه می‌بینی از یک گوشه دیگر تبریز سر در آوردی.

با هر سلیقه‌ای که وارد بازار شوی مطمئنا دست خالی برنمی‌گردی. اگر دوستدار وسایل سنتی و اصیل باشی کسبه بازار با روی خوش به نیازت پاسخ می‌دهند، اگر به‌دنبال وسایل لوکس و مد روز باشی می‌توانی در پاساژهای جدید التاسیس که در جوار بازار احداث شده‌اند به خواسته‌ات برسی. بازار تبریز با بافت کاملا سنتی، طاق‌ها و گنبدهای مقرنس بلند آن، سازه‌های آجری به هم پیوسته آن‌قدر دیدنی، متفاوت و جذاب از دیگر بازارهاست که اگر به قصد خرید نیز به این مکان نیامده باشی باز هم جنب و جوش این بازار ساعت‌ها تو را مجذوب خود می‌کند.

به همین منوال که در حال قدم زدن در بازارهستم خود را مقابل تیمچه بزازان و پارچه‌فروشان می‌بینم؛ تنوع پارچه‌های موجود در اینجا چشم هر بیننده و گردشگری را به خود خیره می‌کند.

حتما که آوازه چرم تبریز را شنیده‌اید اگر در صدد خرید کیف و کفش چرم اصل و دیگر مشتقات آن هستید، پس سری به تیمچه چرم که در دل همین بازار نهفته است بزنید و بعد از گشت و گذار در بازار چرم راه خود را به سوی تیمچه دباغ‌خانه، مسگران و پنبه‌چی بازار کج کنید.

اگر هنگام گشت و گذار در بازار تبریز در تابلوهای راهنما که نام تیمچه ها، دالان‌ها و راسته‌ها نوشته شده با بازار «یمنی دوز» برخورد کردید یک پیش‌زمینه ذهنی داشته باشید که یمنی نام نوعی کفش محلی شبیه «چارخ» است که درگذشته این راسته محل دوخت این نوع کفش بوده است. تیمچه شفیع و سراهای آقاشاهزاده از مشهورترین تیمچه‌ها و سراهای این بازار به شمار می‌روند.

اگر تا حدودی با دنیای تارو پود قالیبافی و فرش‌های دستباف و تابلوفرش‌ها آشنایی دارید، در این صورت نام تیمچه مظفریه تبریز برایتان آشناست زیرا تیمچه مظفریه محل داد و ستد انواع فرش و تابلو فرش‌های دستباف و نفیسی است که شاید شما بازاری به چنین سبک و سیاق را در دیگر بازارهای ایران نیابید؛ تیمچه مظفریه از لحاظ معماری دارای باشکوه‌ترین معماری در سطح بازار کهن تبریز است. علاوه بر اصناف و کسبه فرش‌فروش این بازار، فروش تابلوفرش‌ها از سوی دوره‌گرد‌ها در ابعاد 70×35، 70×50 ، 60×80 از کرک و نخ به‌وفور به چشم می‌خورد و فروشندگان به‌دنبال مشتریان خاص خود هستند.

اگر در این کهن بازار پول نقد نیز همراه نداشتید یا با کسری بودجه مواجه شدید، نگران نباشید چون تمامی اصناف و کسبه به دستگاه‌های کارتخوان عضو شتاب مجهز هستند و می‌توانید کسری بودجه نقدی خود را جبران کنید.

فکر نکنید در بازار کهن تبریز از عطاری و ادویه جات گیاهی خبری نیست؛ نه! کمی از تیمچه‌های چرم، بلورفروشان، شیشه‌گرخانه، دباغ‌خانه دورتر شده و به تیمچه صفی می‌رسیم. در این تیمچه تا چشم کار می‌کند مغازه‌های عطاری، گیاهان دارویی و ادویه‌جات گیاهی و غذایی دیده می‌شود و عطر بسیار خوشی تمام تیمچه صفی را دربر گرفته و صدالبته می‌توانی کمیاب‌ترین گونه‌های گیاهی را در اینجا بیابی و به گفته کسبه این تیمچه ادویه‌جات گیاهی بازار تبریز مشتریان خاصی از سراسر کشور دارد که موارد مورد نیاز خود را به‌صورت سفارشی از بازار تبریز تهیه می‌کنند.

نحوه نامگذاری عناصر بازار به‌گونه‌ای بوده که گاهی براساس حرفه بازرگانان و صنعتگران بازار مانند دالان عباچی، گاهی به نام بانی و سازنده بازار یا راسته مانند تیمچه حاج‌ابوالقاسم،‌ گاهی با توجه به موقعیت و محل بازار مانند مسجد جامع،‌ گاهی بر حسب وطن یا مذهب بازرگانان و پیشه‌وران مانند سرای آلمانی‌ها و نیز گاهی با توجه به اندازه یا شکل خاص مانند بازار اوچ تیمچلر (سه‌تیمچه حاج‌شیخ) نامگذاری شده است.

اگر در زمستان گذرتان به بازار تبریز افتاد، در هر یک از سراها، تیمچه‌ها و دالان‌ها با فروشندگان سیب‌زمینی و تخم‌مرغ برخورد می‌کنید و مطمئنا در هوای سرد تبریز چیزی بهتر از این نمی‌تواند شما را راضی کند. هر چند قدم که جلوتر می‌روی بساط چای نیز رو به راه است و سماورهای بزرگی که دائم در حال جوشیدن هستند مطمئنا خستگی چند ساعت پیاده‌روی در محوطه بازار را از تن به در می‌کند. حال که مشغول صرف چای در بازار تبریز هستید اگر به فکر یک وعده غذا افتادید فکر نکنید که باید از بازار بیرون بروید نه، بازار تبریز در دل خود دارای غذاخوری‌های سنتی متعددی است که خیال همه مسافران و گردشگران را از بابت غذا راحت کرده است. همچنین اگر می‌خواهید برای وعده غذایی یک دیزی خوشمزه با سنگک داغ نوش جان کنید بدانید که بازار تبریز با وجود داشتن نانوایانی که اقدام به پخت نان لواش و سنگک می‌کنند این خواسته مشتریان و مسافران را نیز بی‌پاسخ نمی‌گذارند.

زمانی که شاهد داد و ستد میان مشتریان و کسبه بازار بودم نکته‌ای که برایم جالب بود این که اصلا هیچ گونه چانه‌زنی برای کاهش قیمت میان مشتریان و کسبه بازار وجود نداشت. نمی‌دانم شاید قیمت‌ها در اینجا مناسب‌تر از دیگر جاهای شهر و کشور است یا این که مردم تبریز اهل چانه‌زنی نیستند؛ پدیده‌ای که شاید کمتر بتوان در دیگر جاها سراغی از آن گرفت.

راستی در ابتدا گفتم که بازار تبریز دارای سه مقبره است یکی از این مقبره‌ها متعلق به آیت‌الله قاضی‌طباطبایی است. اهالی بازار تبریز احترام ویژه‌ای برای آیت‌الله قاضی‌طباطبایی قائلند، چون مقبره ایشان در دل همین بازار تجلی‌گاه عاشقان است، زیرا بازاریان و اهالی آذربایجان و تبریز ایشان را به نام خمینی آذربایجان می‌شناسند.

اگر بخواهیم (بازار تبریز) یازدهمین اثر ثبتی ایران را در فهرست آثار جهانی یونسکو با دیگر آثار همچون سازه‌های آبی شوشتر،‌ چغازنبیل، ‌تخت‌سلیمان، ‌گنبد سلطانیه، مجموعه قره کلیسای آذربایجان، تخت‌جمشید و... مقایسه کنیم، باید گفت این آثار همگی جنبه موزه‌ای دارند که قدمت تاریخ آنها را باارزش کرده است، اما بازار تبریز به‌عنوان میراثی که حیات و زندگی در آن جاری است همچنان نقش پررنگی در حفظ حیات اقتصادی، سیاسی ‌و تاریخی این سرزمین برعهده دارد.

وجه تسمیه تیمچه مظفریه

درباره وجه تسمیه این تیمچه یکی از ریش‌سفیدان تیمچه مظفریه می‌گوید:آن طوری که ما از آبا و اجداد خود شنیده‌ایم، زمانی که حاج شیخ (بانی این تیمچه) درصدد کلنگ‌زنی برای احداث این بنا بود، گفت: برای کلنگ زنی این تیمچه به دنبال کسی هستم که نماز صبحش قضا نشده باشد، بعد از مدتی که چنین کسی را نیافت خودش مجبور به کلنگ‌زنی این تیمچه شد. در زمان احداث این تیمچه مظفرالدین شاه برای بازدید مراجعه کرده و شروع به توصیف و تمجید این تیمچه می‌کند و ظاهرا در تلاش بوده که حاج‌شیخ راضی شده و بگوید: این ملک و تیمچه را به شما می‌بخشم و قابل شما را ندارد و پیشکش شما، اما در برابر تلاش‌های مظفرالدین شاه حاج‌شیخ می‌گوید: من اهل تعارف نیستم و فقط می‌توانم نام تیمچه را به نام شما بزنم؛ بنابراین پس از این مذاکرات بود که نام این تیمچه مظفریه نامیده شد.

معصومه درخشان