این رادیودارو، هوای سلول‌های سالم را دارد

استفاده از رادیوداروها می‌تواند در بردارنده اطلاعات مهمی از بافت بدن موجود زنده یا نمونه‌ای از بافت برداشته شده از بدن فرد بیمار باشد.

علاوه بر این می‌توان از رادیوداروها به عنوان نشانگر برای انجام تحقیقات مختلف استفاده کرد. گرچه کاربردهای درمانی رادیوداروها نسبت به کاربردهای تشخیصی آنها کمتر است اما شناسایی رادیوداروهای جدید، گام مهمی در پیشرفت علم پزشکی است.

پژوهشگران واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی با استفاده از تلفیق فناوری هسته‌ای و نانوفناوری، رادیوداروی جدیدی تولید کرده‌اند که می‌توان برای درمان سرطان ریه و پروستات از آن استفاده کرد.

استفاده از رادیوایزوتوپ‌ها در درمان سرطان از جمله ابزارهای مهم و امیدبخش برای نابودی تومورهای سرطانی است و استفاده همزمان از فناوری نانو و هسته‌ای نیز از جمله ویژگی‌های مهم این طرح است.

با مهندس محمدرضا خسروی‌بخت، کارشناس ارشد مهندسی پرتو پزشکی و مجری این طرح درباره این رادیوداروی جدید گفت‌وگو کرده‌ایم.

فناوری هسته‌ای چه ویژگی‌هایی دارد که تا این اندازه در تشخیص و درمان بیماری‌ها مورد توجه قرار گرفته است؟

در تشخیص بیماری‌ها از دو روش تصویربرداری استفاده می‌شود. یکی از روش‌های تصویربرداری پزشکی، تصاویر رادیوگرافی معمولی است که با اشعه ایکس انجام می‌شود. در این روش از ساختار و آناتومی بدن تصویربرداری می‌شود. برای مثال تشخیص شکستگی‌های استخوانی با استفاده از این روش به آسانی امکان‌پذیر است، اما گاهی برای تشخیص بیماری‌ها به ساختار یا آناتومی بدن نیاز نداریم بلکه باید عملکرد اندام‌ها را بررسی کنیم. در اینجا پزشکی هسته‌ای به کمک ما می‌آید. برای مثال اگر بخواهیم عملکرد مغز یا قلب فردی را مورد بررسی قرار دهیم نمی‌توانیم از روش رادیوگرافی معمولی استفاده کنیم بلکه باید از روش تصویربرداری عملکردی کمک بگیریم.

در این روش از عملکرد یک ارگان در داخل بدن تصویربرداری می‌شود. در نتیجه تصویربرداری پزشکی یا تصویربرداری به کمک رادیوداروها را می‌توانیم از اجزای جدایی‌ناپذیر نظام بهداشت و درمان هر کشور بدانیم. یعنی اگر کشوری به این دانش دسترسی نداشته باشد، در نظام بهداشت و درمان آن کشور اختلالاتی وجود دارد که می‌تواند مشکل ساز شود.

در زمینه درمان بیماری‌ها نیز مانند روش‌های تشخیصی استفاده از رادیوایزوتوپ‌ها مورد توجه قرار گرفته است. در درمان به وسیله پرتو دو روش درمانی داریم. در روش پرتودرمانی خارجی منبع رادیواکتیو یا دستگاه‌های رادیوتراپی در خارج از بدن بیمار قرار دارد. در این روش پرتو از بیرون به بدن بیمار تابیده می‌شود. در روش دیگر منبع رادیواکتیو به عنوان یک ماده رادیوایزوتوپ به داخل بدن بیمار فرستاده می‌شود. از این روش درمانی تحت عنوان پرتودرمانی داخلی نام برده می‌شود.

آیا این نخستین بار است که از تلفیق فناوری نانو و هسته‌ای برای ساخت رادیودارو با هدف درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود؟

در چند کشور به صورت محدود روی رادیوایزوتوپ‌های دیگر تحقیقات مشابهی انجام شده بود، اما این نخستین بار است که ایده‌ای به طور خاص در مورد این رادیوایزوتوپ در سطح دنیا مطرح شده است. ما از ابتدا در زمینه فعالیت‌هایمان چندان توجهی به نانو نداشتیم، اما جو علمی ایجاد شده در کشور در حوزه نانو زمینه‌ای را به وجود آورده که موجب شد در بسیاری از زمینه‌ها از متالوژی تا صنعت نفت استفاده از فناوری نانو مورد توجه قرار گیرد. همه اینها زمینه‌ای را به وجود آورد تا ما هم علاقه‌مند شویم و ایده‌ای به ذهنمان رسید که بررسی‌ها نشان داد این ایده عملی است و به این ترتیب این ایده به نام کشورمان به ثبت رسید. این طرح با راهنمایی دکتر مهدی صادقی از پژوهشکده تحقیقات کشاورزی، پزشکی و صنعتی و دکتر سیدجواد احمدی رئیس پژوهشکده چرخه سوخت پژوهشکده علوم و فنون هسته‌ای سازمان انرژی اتمی ایران انجام شده است.

آیا این رادیوایزوتوپ توانایی شناسایی توده‌های سرطانی را دارد یا تنها می‌تواند توده شناسایی شده را هدف قرار داده و از بین ببرد؟

شناسایی توده‌های سرطانی موضوع جداگانه‌ای است که برای این کار باید نانو ذراتی ویژه را طراحی کرد که این نانو ذرات هوشمند، خود را به توده‌های سرطانی می‌رسانند. بنابراین می‌توان از این ذرات برای شناسایی توده‌های سرطانی در بدن یا رساندن دارو فقط به توده سرطانی استفاده کرد. روش دیگر این است که داروی رادیواکتیوی را که تولید کرده‌ایم، به صورت کاشتنی توسط پزشک متخصص در داخل تومور سرطانی قرار دهیم.

فرض کنیم به طریقی این دارو را به توده سرطانی رساندیم، حالا اساس عملکرد این رادیوایزوتوپ‌ها برای از بین بردن سلول‌های سرطانی چیست؟

بعضی از انواع رادیوایزوتوپ‌ها، ذرات بتا از خودشان گسیل می‌کنند. ذرات بتا، ذرات کوتاه بردی هستند که محدوده اطرافشان را پرتودهی می‌کنند و موجب از بین رفتن سلول‌های اطرافشان می‌شوند. مزیت این رادیوایزوتوپ‌ها این است که به سلول‌های دور دست خودشان دسترسی ندارند، یا بهتراست بگوییم به این سلول‌ها نفوذ نمی‌کنند. در نتیجه نسوج سالم اطراف دست نخورده باقی می‌مانند و آسیب نمی‌بینند. در حقیقت یکی از محاسن استفاده از رادیوایزوتوپ‌های گسیل‌کننده بتا این است که عوارض جانبی کمتری دارد و در این روش پرتوگیری نسوج سالم هم به مراتب کمتر است.

آیا می‌توانیم این ویژگی را مهم‌ترین مزیت این روش در مقایسه با دیگر روش‌های درمانی معرفی کنیم؟

بله همین‌طور است، چون به طور کلی دو نوع رادیوایزوتوپ داریم. گروه اول رادیوایزوتوپ‌های گسیل‌کننده بتا و گروه دوم رادیوایزوتوپ‌های گسیل کننده گاما هستند. امروزه استفاده از رادیوایزوتوپ‌های گسیل‌کننده گاما متداول است و به طور معمول از این نوع رادیوایزوتوپ‌ها استفاده می‌شود، اما رادیوایزوتوپ‌های گسیل‌کننده بتا موضوع جدیدی است که مهم‌ترین مزیت آنها در مقایسه با رادیوایزوتوپ‌های گسیل‌کننده گاما، کاهش پرتوگیری نسوج سالم بدن است. رادیوایزوتوپ‌های گسیل‌کننده گاما نسوج سالم را هم همراه بافت سرطانی پرتودهی می‌کنند و آنها را از بین می‌برند، بنابراین استفاده از آنها با عوارض جانبی بیشتری نسبت به رادیوایزوتوپ‌ بتا همراه است. از این نظر رادیوداروی ما ارجحیت دارد.

می‌توان از این رادیوایزوتوپ‌ها برای درمان همه بیماری‌های سرطانی استفاده کرد؟

در حال حاضر از بعضی انواع رادیوایزوتوپ‌ها به عنوان روش متداول در حوزه پزشکی هسته‌ای استفاده می‌شود. همگام با آن بسیاری از محققانی که در زمینه تولید رادیوایزوتوپ‌ها تحقیق می‌کنند، در حال کشف و بررسی گزینه‌های جایگزین هستند. در حقیقت این محققان در تلاش هستند به یافته‌هایی برای دستیابی به روش‌های درمانی بهتر دست یابند. سلسله تحقیقات من نیز برای تحقق همین هدف بوده است. رادیوایزوتوپی که ما معرفی کرده‌ایم در مقایسه با گزینه‌های متداول عمق نفوذ بیشتری دارد. در نتیجه برای تومورها و بدخیمی‌های با ابعاد بزرگ قابل استفاده است. استفاده از این رادیوایزوتوپ برای تومورهای کوچک‌تر با توجه به عمق نفوذ بالای آن ممکن است به نسوج سالم هم آسیب برساند. به همین دلیل استفاده از این روش در درمان دو نوع تومور سرطانی ریه و سرطان پروستات ایده‌آل‌تر است.

آیا استفاده از این رادیوایزوتوپ‌ها به مرحله آزمایش‌های بالینی هم رسیده است؟

این طرح هنوز به مرحله آزمایش‌های بالینی نرسیده است. در حقیقت ما داروساز نیستیم. فرآیند تولید یک رادیودارو و تست‌های بالینی به این صورت است که ابتدا متخصصان پرتوپزشکی، رادیوایزوتوپی را تولید کرده و قابلیت استفاده از آن در حوزه پزشکی را مورد بررسی قرار می‌دهند، سپس این رادیوایزوتوپ را در اختیار داروسازهای هسته‌ای قرار می‌دهند تا به شکل دارو درآمده و در نهایت در اختیار افرادی که آزمایش‌های بالینی را انجام می‌دهند، قرار می‌گیرد.

ما در زمینه تولید رادیوداروها در مقایسه با دیگر کشورها در چه جایگاهی هستیم؟

بدون تردید کشور ما از کشورهای پیشتاز در این زمینه است. در واقع ما در لبه علم قرار داریم. بسیاری از تحقیقات روز دنیا در این حوزه در داخل ایران انجام می‌شود. سال گذشته یکی از معتبرترین کنفرانس‌های بین‌المللی در حوزه پزشکی هسته‌ای با حضور متخصصانی از سراسر دنیا در مرکز همایش‌های برج میلاد در تهران برگزار شد. همه متخصصان اذعان می‌کردند کشور ما در این حوزه پیشرفت‌های چشمگیر داشته است.

فرانک فراهانی‌جم - گروه دانش