نبض لاک‌پشت‌ فراتی هنوز در خوزستان می​زند

برخلاف تصور عامه مردم از هر 1500 تخم لاک‌پشت‌های دریایی تنها یک لاک‌پشت این شانس را خواهد داشت که به بلوغ کامل برسد و این امر خود نشان می‌دهد مسیر طولانی حیات لاک‌پشت‌ها براستی سخت است.

در ایران مجموعا ده‌گونه لاک‌پشت شناسایی شده است.
لاک‌پشت فراتی با نام علمی Rafetuseuphraticus تنها لاک‌پشت لاک نرم ایران است. این‌گونه در رودخانه‌های دجله، فرات و انشعابات آنها در کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و ایران پراکندگی دارد اما در ایران صرفاً می‌توان لاک‌پشت فراتی را در اکوسیستم‌های آب شیرین استان خوزستان جستجو کرد.

اهمیت لاک‌پشت فراتی بیشتر به این دلیل است که در لیست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی به عنوان گونه‌ای در معرض خطر انقراض ثبت شده است.

خانم دکتر هانیه غفاری، مدیر طرح حفاظت از لاک‌پشت فراتی، عضو گروه تخصصی لاک‌پشت‌های آب‌شیرین اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و همچنین عضو هیات مدیره موسسه خزنده‌شناسان پارس نه‌تنها تحقیقات گسترده‌ای روی زیستگاه لاک‌پشت فراتی انجام داده بلکه توانسته با استفاده از تکنیک رادیو تله‌متری الگوهای حرکتی و نحوه پراکندگی این‌گونه در معرض خطر انقراض را به‌گونه‌ای دقیق‌ بررسی کند.

گفت‌وگوی اختصاصی «جام‌جم» با این پژوهشگر را در ادامه بخوانید.

بارزترین ویژگی لاک‌پشت فراتی در مقایسه با سایر لاک‌پشت‌های ایران چیست؟

لاک‌پشت فراتی فاقد صفحات استخوانی روی لاک خود است و لاک این لاک‌‌پشت به‌وسیله پوستی نرم پوشیده شده است. همچنین اندام‌های حرکتی دارای پنج انگشت پرده‌دار است که تنها سه انگشت داخلی آن دارای ناخن است، البته این خصوصیت در تمام لاک‌پشت‌های لاک نرم مشترک است.

برداشت‌های گوناگونی از انقراض ارائه شده است، حتی بسیاری باور دارند انقراض گونه‌ها روال عادی طبیعت است. به نظر شما در مورد این‌گونه خاص، آیا انقراض یک امر طبیعی است؟

درست است انقراض قانون طبیعت و بخشی از نتایج تکامل است اما متاسفانه روند کنونی انقراض 58 برابر روند طبیعی آن است که مهم‌ترین دلیل آن تخریب شدید زیستگاه‌های جانوران در سراسر جهان حدس زده می‌شود. این امر بسیاری از گونه‌ها را در معرض تهدید قرار داده است. شدت انقراض بسیاری از گونه‌ها توسط فعالیت‌های انسانی تغییر می‌کند و لاک‌پشت فراتی یکی از نمونه‌های بارز این نوع از انقراض است.

در سراسر محدوده پراکندگی این‌گونه احداث سدهای متعدد باعث تکه‌تکه شدن زیستگاه شده و از طرف دیگر محدوده زیست لاک‌پشت فراتی همواره درگیر جنگ‌های منطقه‌ای بوده که از جمله می‌توان به جنگ ایران و عراق اشاره کرد. همچنین آلودگی رودخانه‌ها به‌وسیله فاضلاب‌ کارخانه‌ها، زمین‌های کشاورزی، مناطق مسکونی و بالاخص ورود سموم کشاورزی به آب‌های داخلی از سایر عوامل تهدید این لاک‌پشت بشمار می‌رود بنابراین انسان و فعالیت‌های انسانی باعث وخیم‌تر شدن وضع این‌گونه شده است.

آیا برآورد دقیقی از تعداد لاک‌پشت‌های فراتی در دست است؟

متاسفانه برآورد دقیقی از تعداد لاک‌پشت فراتی در دست نیست. فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در مورد بیشتر گونه‌های درمعرض خطر انقراض برآوردی از تعداد آنها ارائه کرده است اما به‌دلیل شرایط زیستی این گونه و نبود اطلاعات، برآوردی از تعداد آن در کل محدوده پراکنش وجود ندارد.

آیا تکنیک مطالعاتی در مورد گونه‌‌ای همچون لاک‌پشت فراتی با سایر گونه‌ها تفاوت دارد؟

حفاظت موثر از لاک‌پشت فراتی مستلزم شناخت رفتار (ترجیح زیستگاه، گستره خانگی و...) این‌گونه است. مطالعه درباره رفتار حیواناتی که به سختی دیده می‌شوند مانند لاک‌پشت فراتی نیازمند استفاده از تکنیک تله‌متری است. از آنجا که لاک‌پشت فراتی بیشتر اوقات خود را زیر آب و به صورت مدفون در زیر گل و لای رودخانه سپری می‌کند لذا استفاده از روش‌های معمول مطالعات حیات وحش میسر نیست.

رادیوتله‌متری در واقع پایش از راه دور اطلاعات رفتارشناسی، فیزیولوژی یا زیست محیطی حیات وحش با استفاده از فرستنده رادیویی است. در این روش سیگنال‌ها از یک وسیله که توسط جانور حمل می‌شود (فرستنده) تولید شده و سپس اطلاعات توسط یک گیرنده قابل حمل دریافت می‌شود. این تکنولوژی به ما در درک پراکنش و رفتار این گونه در معرض خطر انقراض کمک می‌کند. در زمینه اندازه گستره خانگی، ترجیح زیستگاهی و الگوهای حرکتی بدون اغراق می‌توان گفت پیشتر هیچ‌گونه مطالعه‌ای از این دست نه‌تنها در ایران بلکه در هیچ جای دیگر دنیا انجام نشده بود.

بودجه لازم برای طرح حفاظت از لاک‌پشت فراتی از چه منبعی تامین می‌شود؟

حمایت مالی سازمان ملل در لوای طرح «برنامه کمک‌های کوچک» باعث شد این پروژه انجام شود و در صورت تامین نشدن بودجه توسط این بخش هیچ‌گاه این طرح حفاظتی به مرحله اجرا در نمی‌آمد. برنامه کمک‌های کوچک (SGP) به عنوان بخشی از تسهیلات محیط‌زیست جهانی (GEF) در دفتر برنامه عمران سازمان ملل (UNDP) اجرا می‌شود. حفظ محیط‌زیست همراه با مشارکت مردمی و اشتغال‌زایی مبتنی بر توان محیطی از ارکان اصلی این برنامه است. زمینه چنین اقدامات عملی، سازمان‌دهی و ایجاد تشکل‌ها، دسترسی به منابع طبیعی و بهره‌مندی از اطلاعات و دانش است تا شرایط بهبود اجتماعی، اقتصادی، مدیریت بلند‌مدت و مناسب فراهم گردد.

مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده لاک‌پشت فراتی در ایران چیست؟

تخریب زیستگاه، رهاسازی، آلاینده‌های مختلف به زیستگاه و صید، همه دست به دست هم داده و این‌گونه را تا مرز سراشیبی انقراض پیش برده‌اند.

چه مدت زمان است درباره لاک‌پشت فراتی تحقیق می‌کنید؟

سال 1380 پایان‌نامه کارشناسی‌ام را به راهنمایی و تشویق استاد ارجمندم آقای مهندس هوشنگ ضیایی، روی این‌گونه آغاز کردم و این آغازی بود برای تحقیق روی گونه‌ای که اطلاعات اندکی از آن در کشور وجود داشت.

یکی از طرح‌های حفاظتی که در این راستا توسط شما و همکارانتان انجام شده است، آموزش افراد محلی بوده است. افراد بومی چه کمکی می‌توانند بکنند؟

موسسه خزنده‌شناسان پارس با همکاری اداره کل حفاظت از محیط‌زیست خوزستان، اداره حفاظت از محیط زیست دزفول و با حمایت مالی برنامه کمک‌های کوچک سازمان ملل طرح‌های آموزشی را در سه سطح مدارس، ماهیگیران و مردم عادی آغاز کرد. هدف از آموزش، ارتقای آگاهی عمومی در این رابطه بوده. با توجه به این‌که یکی از دلایل نابودی لاک‌پشت فراتی در ایران، نبود اطلاع مردم محلی از اهمیت این‌گونه با ارزش بوده لذا سعی شد با اطلاع‌رسانی، آموزش در مدارس، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، چاپ بروشور و برگزاری مسابقه تا حد امکان مردم منطقه با ارزش‌های این گونه در معرض خطر انقراض آشنا شوند.

طی انجام این طرح که از سال 1388 در شهرستان دزفول آغاز گردید دانش‌آموزان، ماهیگیران، محیط‌بانان و مردم محلی با ارزش‌های زیستی این‌گونه در معرض خطر انقراض آشنا شدند. خوشبختانه در تمام مراحل این طرح اداره محیط‌زیست و آموزش و پرورش دزفول همکاری و حمایت بسیار خوبی داشتند. از دستاوردهای این طرح می‌توان به ارتقای سطح دانش کودکان و نوجوانان در ارتباط با حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض اشاره کرد.

در عین حال اولین مسابقه نقاشی و هنرهای دستی در زمینه حفاظت از لاک‌پشت فراتی با همکاری اداره آموزش و پرورش دزفول در محدوده شهرستان دزفول برگزار شد. فراخوان مسابقه و بروشورهای اطلاعاتی به بیش از 314 دبستان و راهنمایی محدوده طرح ارسال شد و جوایز برندگان در روز زمین پاک توسط مدیران و مسئولان شهرستان دزفول اهدا گردید.

و سخن آخر...

آموزش مردم محلی و حفاظت از گونه‌های حیات‌وحش فرآیندی طولانی‌مدت، مستمر و به‌عبارتی پایدار است. به​منظور پایداری یک طرح، تامین بودجه حیاتی است. متاسفانه زمان و انرژی​ای که برای دریافت و یافتن بودجه صرف می‌شود بیشتر از زمان صرف شده برای فعالیت‌های روزمره طرح است. به‌عبارتی بدون پول تمام فعالیت‌هایی که با زحمت فراوان استارت خورده، کم‌کم متوقف خواهد شد و تلاش‌های انجام شده بی‌نتیجه باقی خواهد ماند.

فرناز حیدری - جام​جم