زباله‌های الکترونیکی؛ تهدید یا فرصت؟

دستگاه‌های مختلف الکترونیک که از رده مصرف خارج می‌شوند، سبب شکل‌گیری مفهومی نو به نام زباله الکترونیک( electronic waste یا به اختصار e-waste ) شده‌اند. در واقع زباله الکترونیکی تشریح کننده انواع محصولات الکتریک و الکترونیک دور ریخته‌شده و بی‌مصرف است. آمار سازمان‌های مختلف زیست‌محیطی نشان می‌دهد طی چند دهه اخیر، نیاز بشر به انواع ابزارهای مدرن بشدت افزایش یافت و در نتیجه، حجم دستگاه‌های بی مصرف نیز افزایش چشمگیری را تجربه کرد. پیشرفت غول‌های اقتصاد شرق یعنی چین و هند نیز سبب افزایش بی‌سابقه حجم این زباله‌ها شد.

اما چه سرنوشتی در انتظار زباله‌های الکترونیک تولید شده بشر است؟ زباله‌های الکترونیک معمولاً دارای مواد سمی و خطرناکی هستند که بیشتر آنها سر از لندفیل‌ها (مکانی که زباله‌‌ها در آن دفن می‌شود)‌ در می‌آورند. همچنین بخشی از زباله‌های الکترونیک کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه صادر می‌شود. در این کشورها، کارگران در محیط‌های اغلب ناایمن و فاقد قوانین مناسب، این زباله‌ها را بازیافت می‌کنند. با این که در این فرآیند، بخشی از مواد ارزشمند این زباله‌ها بازیافت می‌شود، اما شرایط نامطلوب این محیط‌ها، پیامدهای نگران‌کننده‌ای برای این کشورها به همراه خواهد داشت.

در حال حاضر، کشورهای مختلف بیش از پیش متوجه آثار زیانبار این وضع شده‌اند. متاسفانه تاکنون پژوهش چندانی درباره اثرات مقدار اندکی از این مواد سمی در درازمدت انجام نشده و بیشتر مطالعات درباره اثرات کوتاه‌مدت قرارگیری در معرض مقدار زیادی از این مواد بوده است.

وقتی سخن از یک وسیله الکتریکی به میان می‌آید، معمولا قالب خارجی آن یا گاهی مدارهای موجود در آن به نظر می‌آید، اما در واقع مواد شیمیایی درون این قطعات است که سمی و البته گران‌قیمت است. در بسیاری از دستگاه‌های الکتریکی و الکترونیک انبوهی از فلزات سنگین، نیمه‌رسانا و سایر ترکیبات شیمیایی یافت می‌شود. خطر ناشی از زباله‌های الکترونیک از موادی نظیر سرب، مرکوری، آرسنیک، کادمیوم، مس، بریلیوم، باریوم، کروم، نیکل، روی، طلا و نقره ناشی می‌شود. این مواد در مدارهای الکترونیک، چیپ‌های رایانه و نیز نمایشگر و سیم‌کشی‌های موجود در این تجهیزات وجود دارد. همچنین در بسیاری از دستگاه‌های الکترونیک، مواد ضد آتش وجود دارد که برای سلامت انسان زیانبار است. در حالت عادی، این مواد درون دستگاه‌های مورد استفاده خطری را متوجه سلامت ما نمی‌کنند. مشکل وقتی ایجاد می‌شود که این دستگاه‌ها شکسته شوند. در این صورت، این مواد سمی ممکن است به محیط اطراف نشت کند. مواد شیمیایی سنگین موجود در زباله‌های الکترونیک در لندفیل‌‌ها پس از مدتی موجب آلودگی خاک و حتی منابع زیرزمینی می‌شود. آلودگی هوای اطراف این محل‌ها نیز از دیگر مشکلات به وجود آمده است. البته هنوز شدت آسیب‌هایی که این نوع زباله‌ها به محیط زیست وارد می‌کند، مورد مطالعه دقیق قرار نگرفته است.

آسیب زباله‌های الکترونیک به محیط زیست به دو شکل است؛ شکل اول به حالتی اطلاق می‌شود که در آن، سرعت دریافت مواد سمی در بدن انسان‌ها، گیاهان و حیوانات بیشتر از سرعت دفع آنهاست. شکل دوم نیز حالتی است که در آن، مواد سمی در چرخه غذایی به شکل تصاعدی افزایش می‌یابد. به عنوان مثال پلانکتون‌ها مقدار کمی جیوه جذب می‌کنند. ماهی‌هایی که مقدار زیادی پلاکتون می‌خورند، مقدار زیادتری جیوه وارد بدن خود می‌کنند. با مصرف این ماهی‌ها‌، آلودگی بمراتب بیشتری وارد بدن انسان می‌شود.

کارشناسان برنامه پژوهشی فلزات سنگین دارتموث، فهرستی از اثرات برخی مواد سمی بر بدن انسان را تهیه کردند. البته این فهرست شامل همه زیان‌های این مواد نیست و فقط برخی مواد خطرناک موجود در تجهیزات الکترونیک را مورد اشاره قرار داده است.

آرسنیک می‌تواند سبب ایجاد اختلال در ارتباطات سلولی و نیز رشد آنها شود و تماس طولانی‌مدت با مقدار کمی از آن باعث بروز بیماری‌های قلب و عروق، سرطان و دیابت می‌شود.

کادمیوم بر توانایی بدن فرد در جذب کلسیم تاثیر منفی می‌گذارد و این، خود سبب بروز دردهای استخوانی و کاهش استحکام استخوان‌ها می‌‌شود.

کروم، مشکلات پوستی ایجاد کرده و حتی می‌تواند منجر به بروز سرطان شود.

مسمومیت با مس نیز می‌تواند سبب بروز مشکلاتی از جمله کاهش توان ذهنی شود. آلودگی شدید با این فلز می‌تواند به فلج، کما و مرگ بینجامد. نیکل هم در مقادیر زیاد، سرطان‌زا خواهد بود.

در کشورهای توسعه یافته، چند راه برای خلاصی شهروندان از دست این تجهیزات برقی و الکترونیک بی‌مصرف‌ وجود دارد. بسیاری از شرکت‌ها از جمله اپل، دل، سونی و توشیبا برنامه‌هایی برای پس گرفتن دستگاه‌های بی‌مصرف مشتری‌هایشان دارند و البته برنامه‌هایی از این دست در این کشورها در حال گسترش است.

راه دوم نیز تحویل این نوع زباله‌ها به مراکز مجاز بازیافت است. در این مراکز، تجهیزات بی‌مصرف ریز می‌شود و روی نوار نقاله قرار می‌گیرد. سپس برخی قسمت‌های ارزشمند از طریق ماشین یا کارگران جدا و به کار گرفته می‌شود.

المیرا یزدانخواه