شب چله در آذربایجان

ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام و ملت های ساکن نیمکره شمالی ،یلدا را که مصادف با انقلاب زمستانی در این نیمکره است مبارک داشته و در این شب  جشن می‎گیرند.

فلسفه شب یلدا:
بنا به اظهار محققان و صاحب نظرانی که در زمینه های فرهنگی و باستانی منطقه تحقیق می کنند در مورد فلسفه پیدایش شب یلدا چنین آورده اند: در دوران چهارم زمین شناسی 4 دوره عصر یخبندان بزرگ در کره زمین بوجود آمده است و بعضأ ارتفاع یخ ها به 800 متر نیز رسیده است.

در این دوران تمدن بشری صدمات زیادی دیده است و بنا به نوشته محققان زمین شناسی انگلیسی ، آمریکایی و استرالیایی اولین مهد تمدن بشری در کشور ایران و در منطقه قره باغ ، اطراف کوه های سبلان و دریاچه ارومیه شکل گرفته است.

بنا به اعتقاد محققان دریاچه ارومیه در آن دوران بسیار بزرگتر از اندازه امروزی و متصل به دریاچه خزر بوده و قره داغ و سبلان به صورت شبه جزیره داخل این دریاچه بزرگ بوده اند که از طریق کوه های البرز بصورت باریکه‌ای به خشکی راه داشتند.

بنا به اعتقاد برخی از محققان در این دوران نوع انسان نیز به موازات انسان نئاندرتال در حال تکامل بوده است ، نئاندرتال دشمن اصلی انسان بشمار می آمده و هر جا انسان ها نیمه تمدنی برپا می کردند و اجتماعاتی تشکیل می دادند نئاندرتال ها به آنها حمله کرده و با فک قوی که داشتند آنها را نابود می کردند و فقط شبه جزیره سبلان با توجه به موقعیت جغرافیایی که داشته از نفوذ نئاندرتال ها در امان مانده و بدین ترتیب انسان های اولیه توانستند به دور از خطر و با آرامش خاطر بنای تمدن های اولیه را در این مکان  بنیان گذاری کنند.

انسان هایی که در حاشیه این دریاچه شیرین و پر از ماهی زندگی می کردند بتدریج یاد گرفتند که غذای خود را از دریاچه تامین کنند و بنا به ادعای  بسیاری دانشمندان بشر از 600هزار سال پیش توانسته با اهلی کردن حیوانات ، گیاهان و درختان تمدن های ابتدایی را در این منطقه بنیانگذاری کند.

این محققان همچنین معتقدند در دوران یخبندان که آخرین آنها 12000سال پیش پایان یافته است ، هوا بسیار سرد و وحشتناک بوده که باعث تلف شدن انسان های زیادی  می گردید و فقط آنهایی که به دامنه کوه سبلان و آب های گرم اطراف آن که تعدادشان بیشتر آب های گرم موجود امروزی بوده است پناه می بردند جان سالم به در می بردند.

در آن دوران آب های گرم موجود حرارت لازم را جهت زیستن انسان ها تامین می کرد انسان های اولیه بتدریج یاد گرفتند که طول روز شب همیشه یکسان نیست و هرچه شب ها طولانی تر می شود سرما نیز سخت تر و وحشتناکتر می شود آنها  طی سالیان دراز با شمارش روزها و شب ها طولانی ترین شب را یافتند و چنین عقیده داشتند که چون بعد از این شب روزها بلند تر می شود ، سرما نیز قابل تحمل تر خواهد بود و هر کس که بتواند تا این روز دوام بیاورد دیگر از سرما و یخبندان نخواهند مرد.

پس آنان که این شب را یلدا نامگذاری کرده بودند گرامی داشته و آن را جشن می گرفتند که در واقع جشن نجات از دست سرمای مرگ آفرین بود.آنها در این شب آتش روشن کرده و غذاها و تنقلات انرژی زا می خوردند.

بنا به عقیده برخی محققین جشن کریمس مسیحیان نیزبازمانده از آن دوران می باشد.همچنین  درعلم نشانه شناسی ،حرف (ی) در یلدا را نشانه سال ، (ا) را نشانه طولانی بودن دانسته اند و یلدا یعنی سر سال.

 آداب و رسوم کهن مردمان منطقه در شب یلدا:
آداب و رسوم مربوط به شب یلدا در مناطق مختلف و بین اقوام گوناگون با تفاوت های بسیار برگزار می شد که از قدیمی ترین آداب منطقه آذربایجان در شب چله برگزاری جشن خدر نبی و قورتولوش بایرامه (عید نجات) بوده است  که امروزه به عنوان خاطره در اذهان مادر بزرگ ها و پدربزرگ ها به جا مانده است.

در عید خدر نبی ، جوانان دم بخت هر روستایی اقدام به جمع آوری حبوبات از جمله نخود ، گندم ، ذرت ، تخم هندوانه و خربزه و... از منازل می کردند و پس از پختن و خشک کردن ، همراه نمک در هاون می کوبیدند که در اصطلاح محلی (قووت) گفته می شود به اندازه  هفت ناخن زیر زبان خود گذاشته و می خوابیدند و خواب هایی که می دیدند توسط بزرگتر ها تعبیر می شد.

همچنین ، دختران دم بخت از حبوبات جمع آوری شده آش پخته و بین همسایه ها تقسیم می کردند. که در واقع نوعی نذری برای باز شدن بختشان بود. با گذشت زمان و تغییرات فرهنگی و اجتماعی که در جوامع بشری بوجود آمده نوع برگزاری اینگونه مراسم نیز متحول شده است ولی اساس و پایه آنها ثابت مانده است امروزه در مناطق آذربایجان شب یلدا جوانترها در منزل پدر و مادر جمع شده و با خوردن هندوانه ، انواع حلوا ، آجیل ، پشمک و سایر تنقلات مدرن که تقریبا جایگزین کشمش ، سنجد ، گندم برشته ، ملاخ (انگورهایی که قبلأبه نخ کشیده می شد و در مکان خنکی از سقف آویزان می کردند تا تازه بماند) و سایر خوردنی های سنتی این شب را عزیز می دارند.

قصه ها و افسانه ها:
طبق آداب و رسوم دیرینه مردمان آذربایجان کهن  شب یلدا آتش روشن کرده و زغال حاصل را طی مراسم ویژه ای زیر کرسی می گذاشتند و تمامی افراد خانواده از بزرگ و کوچک ، در خانه مسن ترین فرد فامیل و دور کرسی جمع می شدند و تنقلات رایج در آن زمان را که از قبل برای این شب تدارک دیده می شد را می خوردند و پای صحبت و قصه های مسن ترین و خوش بیان ترین افرد خانواده می نشستند و او نیز با گفتن قصه های شیرین که اکثرا زبان حال جوانمردان و عاشق پیشگان بوده است چنان شور و حرارتی ایجاد می کرد که همه سرمای طاقت فرسای بیرون از خانه را فراموش می کردند که افسانه چله بزرگ وچله کوچک از جمله این افسانه هاست.

افسانه:
قاری ننه (مادر سرما) که در آسمانها زندگی می کند،دو پسر به نام های چله کوچک و چله بزرگ دارد که هر دو مظهر سرما و خشم می باشند. چله بزرگ که قلمرو فرمانروایی اش از اول شب زمستان تا دهم بهمن می باشد ، زیاد بر مردم سخت نمی گیرد ، در 10 بهمن که دوران فرمانروایی چله کوچک آغاز می شود از برادر بزرگش می پرسد در طول این چهل روز چگونه فرمانروایی کردی؟ چله بزرگ جواب می دهد ، سعی کردم زیاد بر مردم سخت نگیرم.

چله کوچک خطاب به برادر بزرگ می گوید: حال ببین که در طول این بیست روز چه ها خواهم کرد ، کاری خواهم کرد که جنین در شکم مادر یخ بزند وانگشتان دختران به کوبه در بچسبد ، چله بزرگ جواب می دهد: پشت سرت بهار است و عمرت کوتاه ، کاری از پیش نمی بری. چله کوچک به نصیحت برادر اعتنا نمی کند. در یکی از روزهای فرمانروایی برای شکار روانه کوه ها می شود ، در یکی از کوه های منطقه برف وی را با زنجیرهای یخی و کولاک زندانی می کند و کلاغ ها خبر زندانی شدن وی را به قاری ننه می رسانند.

قاری ننه ناله و زاری می کند و می گوید: چه بگویم ، چه کنم ، کدام دردتان را درمان کنم. عصبانی می شود و سیخ بزرگی را در تنور داغ می کند وبه جنگ برف ها می رود و با هر ضربه وی برف ها بخار می شوند و بخار صحنه آسمان را می پوشاند در نهایت برف ها شکست می خورند و چله کوچک آزاد می شود و سپس متوجه می شود زمستان تمام شده ، قاری ننه بخاطر آزادی پسرش شادی و سرور می کند.

همچنین از دیگر مراسم شب یلدا خرید هدیه برای تازه واردهای هر خانواده است که متاسفانه امروزه با تشریفات و تجمل گرایی همراه شده است.بدین ترتیب که اگر خانواده ای تازه عروس نامزد داشته باشد با خرید معمولا یک قطعه طلا و یک دست لباس و شیرینی به منزل عروس رفته و با دادن هدیه ها اجازه تازه عروس را از پدر و مادرش می گیرند تا در مراسم شب به منزل داماد بیاید.

همچنین اگر خانواده ای دختر تازه عروس داشته باشد که در طول این سال به خانه بخت رفته باشد معمولا دو سه روز قبل از شب یلدا هدیه و تنقلات به همراه نان محلی پخته شده آماده کرده و توسط برادر عروس به منزل داماد می فرستند.

یلدا و دیگر ادیان

ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‎شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا می‌کردند.

یهودیان نیز در این شب جشنی با نام «ایلانوت» (جشن درخت) برگزار می‌کنند و با روشن ‌کردن شمع به نیایش می‌پردازند.

آشوریان نیز در شب یلدا آجیل مشکل گشا می‌خورند و تا پاسی از شب را به شب نشینی و بگو بخند می‌گذرانند و در خانواده‌های تحصیل کرده آشوری تفال با دیوان حافظ نیز رواج دارد.

نخستین روز زمستان در نزد خرمدینانی  سخت گرامی و بزرگ دانسته می‌شود و از آن با نام «خرم روز» (خره روز) یاد می‌گردد و آیین‌هایی ویژه در آن روز برگذار می‌شود. این مراسم و نیز سال شماری آغاز زمستان هنوز در میان برخی اقوام دیده می‌شود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است.

در حدود 4000 سال پیش در مصر باستان جشن «باز زاییده ‌شدن خورشید» ، مصادف با شب چله، برگزار می‌شده ‌است. مصریان در این هنگام از سال به مدت 12 روز، به نشانه 12ماه سال خورشیدی، به جشن و پایکوبی می‌پرداختند و پیروزی نور بر تاریکی را گرامی می‌داشتند. همچنین از 12برگ نخل برای تزئین مکان برگزاری جشن استفاده می‌نمودند که نشانه پایان سال و آغاز سال نو بوده‌است.

در یونان قدیم نیز، اولین روز زمستان روز بزرگ‌داشت خداوند خورشید بوده‌است و آن را خورشید شکست‌ ناپذیر، ناتالیس انویکتوس، می‌نامیدند (که از ریشه کلمه ناتال که در بالا اشاره شد برگرفته شده‌ است و معنی اش، میلاد و تولد است). ریشه‌های یلدا در جشن دیگر مرسوم در یونان نیز باقی مانده‌است از مهم‌ترین این جشن‌های می‌توان به جشن ساتورن اشاره کرد.

در قسمت‌هایی از روسیه جنوبی، هم‌اکنون جشن‌های مشابهی به‌ مناسبت چله برگزار می‌کنند. این آیین‌ها شباهت بسیاری با مراسم شب چله دارد. پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده، بازی‌های محلی گوناگون، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و باز سازی مراسم کشت، پوشانیدن سطح کلبه با چربی، گذاشتن پوستین روی هره پنجره‌ها، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مهم تر از همه قربانی کردن جانوران از آیین‌های ویژه این جشن بوده و هست.

یکی دیگر از آیین‌های شب‌های جشن، فالگیری بود و پیشگویی رویدادهای احتمالی سال آینده. همین آیین‌ها در روستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می‌خورند که نشان از همانندی جشن یلدا در ایران و روسیه دارند.
 
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و مرسوم شدن ارسال اس.ام.اس در روزهای مهم سال ، مردمان سرزمین ایران شب یلدا و دیگر مناسبت های فرهنگی مرسوم را بهم تبریک می گویند تا آیین ها و رسم های کهن خود را در دهه پیشرفت تکنولوژی و در آستانه سال 2011 میلادی بجا بیاورند.

منابع:
سرزمین زرتشت. تالیف علی دهقان - سال انتشار 1348
پیدایش تمدن در آذربایجان. تالیف محمدتقی سیاهپوش - سال انتشار 1370
مقالات تحقیقی دکتر ریبن

ارومیه - ملیحه برقی صدقیانی خبرنگار جام جم آنلاین