انقلابی ‌جدید ‌‌در ‌صنعت

برای حمایت از ابداعات و اختراعات در عرصه بیوتکنولوژی، حقوق مالکیت فکری اساسا حق بهره‌برداری مادی از یک فعالیت نو و مبتکرانه را ایجاد و آن را مورد حمایت قرار می‌دهد. مطابق با این حقوق، اعمال کنترل قانونی بر شیوه پخش، توزیع و تجاری کردن اطلاعات و نوآوری‌های جدید فناوری‌ نیز ممکن و در مورد هر گونه سوءاستفاده، تکثیر بی اجازه و جعل و پخش آن مجازات‌هایی نیز  قابل اعمال است.

گسترش سریع فناوری و رقابت در دنیای امروز و اهمیت حمایت از حق مالکیت فکری در نزد صاحبان و پدیدآورندگان فناوری منجر شده تا از این شاخه علم حقوق به عنوان ابزاری جدید در سیاست خارجی کشورها نیز مورد استفاده قرار گیرد.

در حقیقت با توجه به قدرت حمایتی این حقوق در زمینه حق انحصاری فروش یا استفاده از نوعی کالا یا فناوری، حق لیسانس و مواردی از این قبیل که به کوتاه شدن دست رقبای تجاری از هر گونه تقلب و جعل منجر می‌شود، می‌توان با اطمینان و سرعت بیشتری به سمت جهانی شدن گام برداشت.

از سوی دیگر، همگام با رشد علوم و فناوری، افزایش سرعت صنعتی شدن کشورها و الزامات ورود به شبکه تجارت جهانی، شناخت مفاهیم مالکیت فکری و ظرفیت‌های بالقوه این رشته و بستر سازی‌های حقوقی مناسب می‌تواند تضمین‌گر حرکت توسعه اقتصادی، پیشرفت علوم و فناوری در کشور و تسهیل‌گر روند انتقال فناوری باشد.

به لحاظ تاریخی ریشه حقوق مالکیت صنعتی معاصر به اواسط قرن 19 میلادی و به دوران انقلاب صنعتی دول غربی برمی‌گردد که به موجب آن ضرورت ایجاد ابزارهای حقوقی لازم به منظور تشویق اختراعات در عرصه صنعت بشدت احساس شد. پیشرفت علوم زیستی و توسعه فناوری‌های نوین و کلیدی ناشی از آن، بویژه در جریان 30 سال اخیر، حقوق مالکیت صنعتی و بخصوص حقوق پتنت (حق اختراع)‌ را با  چالش‌های قابل ملاحظه‌ای مواجه کرده است. به عبارت دقیق‌تر، توسعه علم مهندسی ژنتیک و اولین دستکاری‌های ژنتیکی انسان، حیوان و گیاه موجب عصر نوینی از اختراعات در عرصه صنعت در مفهوم عام و بیوفناوری در مفهوم خاص شده که مشخصات منحصر به فرد این قبیل اختراعات، تفکرات سنتی موجود در حقوق را متحول کرده است.

اگرچه اختراعات بیولوژیکی یک پدیده کاملاً جدید نبوده و تحولات فنی بیولوژیکی در آغاز قرن 19 شامل فرآیندهای باکتریولوژی و تخمیر و نیز موضوع اخذ پتنت در سال 1843 در فنلاند درخصوص یک میکروارگانیسم زنده و مورد مشابه آن در سال 1873 توسط پاستور، مستثنا بودن سیستماتیک موجودات زنده از قلمرو حقوق مالکیت صنعتی را منتفی می‌سازد، ولی با شروع اولین دستکاری‌های ژنتیکی روی سلول‌های زنده (در سال 1972) که این‌بار محصول به‌دست‌آمده نه محصول ناشی از کاربرد صرف یک میکروارگانیسم، بلکه خود میکروارگانیسم است، چالش‌های حقوقی و نگرانی‌های اخلاقی درباره ماهیت و تاثیر کاربرد حقوق مالکیت صنعتی در مهندسی ژنتیک و اختراعات مشتق شده از منابع ژنتیک و دانش سنتی آن مطرح شد.

امروزه برخی کشورها در قوانین ملی مالکیت صنعتی خود استثناهایی را در حمایت از برخی مصادیق ابداعات بیوتکنولوژیکی در نظر گرفته که بعضاًً نشات گرفته از همین چالش‌های حقوقی و نگرانی‌های اخلاقی است.

مطابق با مفاد موافقت‌نامه تریپس 1994، Trips  دولت‌ها در عین الزام به اعطای بدون تبعیض پتنت  به تمام اختراعات در تمام عرصه‌های تکنولوژیکی، مجاز به پیش‌بینی محدودیت‌هایی نیز تحت برخی شرایط معین در قالب قوانین ملی پتنت خود هستند، اما مساله مهم در این کار، رسیدن به یک استنباط و درک مشترک از مفاهیم و مصادیق برای توجیه ضرورت یا عدم ضرورت اعمال برخی محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها است.

در راستای این مساله، پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی به عنوان متولی زیست فناوری کشاورزی کشور اقدام به برگزاری اولین کارگاه آموزشی بین‌المللی حقوق زیست فناوری با موضوعات مالکیت صنعتی در ابداعات گیاهی، مالکیت صنعتی در ابداعات جانوری، حمایت حقوقی از ابداعات دارویی و موضوع دسترسی به درمان، مالکیت صنعتی و مواد دارویی، سلول‌های بنیادین و چالش‌های فقهی، حقوقی و اخلاقی آن، مالکیت صنعتی و ابداعات مربوط به انسان سلول‌های بنیادین، چالش‌های حقوقی در حمایت از منابع ژنتیک و  حمایت حقوقی از دانش بومی در مهر ماه 1387 کرد.

همچنین این کارگاه آموزشی بین‌المللی با حضور  آقای پروفسور ژان کریستوف گلو از کشور فرانسه دارای دکتری تخصصی حقوق از دانشگاه بوردوی فرانسه، استاد حقوق دانشگاه پاریس 2 و متخصص حقوق بیوتکنولوژی، مشاور حقوقی کمیسیون اروپا، یونسکو و سازمان توسعه همکاری‌های اقتصادی در خصوص مالکیت صنعتی و بیوتکنولوژی و عضو کمیته اروپایی اخلاق در فدراسیون صنایع بیوتکنولوژی در بروکسل و آقای دکتر محمود عباسی، دارای دکتری تخصصی حقوق پزشکی از دانشگاه پاریس 1، رئیس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه شهید بهشتی، مدیر گروه اخلاق زیستی، حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو و دکتر محمدرضا پروین، دبیر علمی کارگاه، دارای دکتری تخصصی حقوق مالکیت صنعتی در بیوتکنولوژی از دانشگاه پاریس 2، عضو هیات علمی، کمیته اخلاق زیستی و کمیته ایمنی زیستی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی برگزار و موارد مرتبط مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت.

گفتنی است پیشنهاد ایجاد یک کمیته ملی ــ راهبردی حقوق بیوتکنولوژی در کشور نیز از جمله موضوعات مطرح شده از سوی دبیر علمی این کارگاه آموزشی بوده که ضرورت تشکیل آن به منظور نیل به اهداف پیش‌بینی شده و قابل پیش‌بینی در این عرصه از طریق ایجاد و توسعه مکانیسم‌ها و الزامات حقوقی مورد نیاز، فرهنگ‌سازی و نیز وحدت رویه قضایی و حقوقی قابل تامل به نظر می‌رسد.

دکتر محمدرضا پروین
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی