کتاب‌های کمک آموزشی؛ آری یا نه؟

در حال برگزاری هفتمین جشنواره کتاب‌های آموزشی رشد هستید. سابقه این رویداد فرهنگی به سال 1379 برمی‌گردد و انتظار این است که شاهد نهمین دوره آن باشیم. چرا چنین نیست؟

این به دلیل 2 سال وقفه پیش‌بینی شده در جریان برگزاری جشنواره است. سال‌های 79 تا 81، 3 دوره از جشنواره را به ترتیب در مقاطع ابتدایی، راهنمایی و متوسطه برگزار کردیم. سال 1382، فرصتی برای ارزیابی بود که براساس آن تصمیم گرفتیم دوره‌های تحصیلی ابتدایی و راهنمایی در یک سال و دوره آموزش نظری، فنی حرفه‌ای و پیش دانشگاهی را در سال دیگر برگزار کنیم. در این میان یک سال را هم برای تنفس و بررسی کارنامه 2 سال قبل در نظر گرفتیم.

برهمین اساس، جشنواره در سال‌های 83 و 86 با محوریت کتاب‌های آموزشی دوره ابتدایی و راهنمایی برگزار شد و سال‌های 84 و 87 به مقطع متوسطه اختصاص یافت. برای همین، امسال شاهد برگزاری هفتمین دوره جشنواره هستیم. این تقسیم‌بندی به دلیل تفاوت‌های مطالب و کتاب‌های هر مقطع تحصیلی، اجتناب‌ناپذیر است.

بـرگـزاری ایـن جشنواره را باید در دل طرح سـامـان‌بـخـشـی کـتـاب‌هـای کمک‌آموزشی مورد بررسی قرار داد. از این‌رو، بهتر است به ویژگی‌های این طرح بپردازیم.

سال 1379، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، طرح سامان‌بخشی کتاب‌های آموزشی را تصویب کرد و در دستور کار دفتر انتشارات کمک‌آموزشی قرار داد. ما براساس این طرح، استانداردها و معیارهای تولید کتاب‌های آموزشی را تدوین و منتشر کردیم و از ناشران فعال در این عرصه خواستیم براساس آن، به انتشار آثار خود اقدام کنند. بر همین اساس، تمام کتاب‌های آموزشی به دفتر می‌آید و زیرنظر گروه‌های کارشناسی بررسی می‌شوند که با برنامه‌های رسمی آموزش مدارس تناقض و مغایرت نداشته باشند.

پس از تایید گروه‌های کارشناسی چه اتفاقی می‌افتد؟

از میان کتاب‌های بررسی شده، فهرستی از آثار مناسب و منطبق بر فعالیت‌های رسمی تدریس در مدارس را تهیه و معرفی می‌کنیم.

این معرفی چگونه و در چه سطحی صورت می‌گیرد؟

در چند قالب و سطح این کار را انجام می‌دهیم. کتابنامه‌هایی را هر سال چاپ و توزیع می‌کنیم، در انتهای هر کتاب درسی، عناوین آثار متناسب و مورد تایید را درج کنیم و روی سایت این دفتر هم به معرفی آنها می‌پردازیم.

جشنواره کتاب‌های آموزشی رشد، کجای این روند قرار دارد؟

در واقع مرحله دوم طرح سامان بخشی محسوب می‌شود، چرا که داوران ما براساس فهرست اولیه، در گروه‌های مختلف و تخصصی به بررسی کتاب‌ها می‌پردازند و برترین‌ها را معرفی می‌کنند. در این جشنواره، از ناشران و مولفان برگزیده تقدیر می‌کنیم، ما از سال 1379، یک طرح 10 ساله را آغاز کردیم تا هر سال بتوانیم قدمی در راه استاندارد‌سازی کتاب‌های کمک‌آموزشی برداریم.

آیا به این هدف رسیده‌اید؟

تا حد زیادی بله. چرا که ما با این طرح و برگزاری این جشنواره توانسته‌ایم اعتماد ناشران کتاب‌های آموزشی را جلب و آنها را متقاعد کنیم که استاندارد‌های ما را در تولید‌اتشان رعایت کنند.

این ارزیابی را بر چه اساسی مطرح می‌کنید؟

بر این اساس که سال 1379، نخستین سال برگزاری این جشنواره، تنها 18 درصد از آثار ارسالی مورد تایید ما قرار گرفتند. اما امسال بیش از 50 درصد کتاب‌های ارائه شده، توانستند معیارهای کیفی را کسب کنند و از نظر ما مناسب تشخیص داده شوند. این رشد 32 درصدی را تنها معلول طرح ساماندهی و جشنواره کتاب‌های کمک‌آموزشی می‌دانیم. در 10 سال پیش، کـتـاب‌هـای کـمـک‌آمـوزشی‌ در سطح بازار، بیشتر حل‌المسائل بودند و کمتر بار آموزشی، تشریحی و تحلیلی داشتند، اما اینک وضعیت بسیار بهتر شده است.

اما این رشد کیفی کتاب‌های آموزشی، سرعت مناسبی ندارد، چگونه می‌شود به این روند و حرکت سرعت بیشتری بخشید؟

ما اگر موفق شویم هر چه زودتر حوزه توزیع و خرید کتاب برای کتابخانه‌های عمومی و مدارس را هم به این طرح سامان‌بخشی گره بزنیم، شاهد افزایش سرعت در بهبود کیفیت کتاب‌های کمک‌‌آموزشی خواهیم بود. اگر ناشران بدانند، کتاب‌های مورد تایید وزارت آمـوزش و پـرورش در سـطـح گـسترده‌ای خریداری می‌شود، قطعا در رسیدن به معیارها و استانداردهای ما کوشش بیشتری خواهند کرد. در یک جمله باید گفت که اگر ما عرصه خرید کتاب‌های کمک‌آموزشی را مدیریت کنیم، می‌توانیم درتولید هم موفق‌تر باشیم.

چنین هدفی را در برنامه‌های آینده خود دنبال خواهید کرد؟

قطعا بله. سال آینده طبق روال گذشته جشنواره برگزار نمی‌شود و ما از 2 سال آینده وارد مرحله دوم طـرح سـامـان بـخـشـی کـتـاب‌‌هـای کـمـک‌‌آمـوزشـی می‌شویم که در آن بر خرید آثار مناسب تاکید شده است. ما برای بازنگری و بازسازی این طرح و آغاز مرحله دوم آن یک سال فرصت داریم.

آیا دیگر محورهای مرحله دوم طرح سامان‌بخشی کتاب‌های آموزشی نیز مشخص شده‌اند؟

وزیر آموزش و پرورش مصوبه‌ای را در این زمینه ابلاغ کرده که چند مولفه اساسی و مهم در آن آمده است. اول آن که برای ترویج مطالعه و کتابخوانی در دانـش‌آمـوزان، دامـنـه مـوضـوعـات کتاب‌های مورد بـررسـی را گـسـتـرش خـواهـیـم داد و تـنـهـا به آثار کمک‌آموزشی اکتفا نمی‌کنیم. دوم آن که به کتاب‌های مورد تایید، نشان استاندارد خواهیم داد تا والدین و دانش‌آموزان با خیال راحت نسبت به خرید کتاب‌ها اقدام کنند. سوم این که این طرح، نشریات و مجله‌های ویژه کودکان و نوجوانان را هم در بر خواهد گرفت، اما مهم‌ترین تغییر در طرح سامان‌بخشی کتاب‌های آموزشی، همان چیزی است که ابتدا بر آن تاکید کردم: حمایت از ناشران برگزیده با خرید کتاب‌های آموزشی از آنها.

با توجه به تفاوت شرح وظایف زیرمجموعه‌های وزارت آموزش و پرورش، آیا فکر می‌کنید این هدف محقق شود؟

برنامه قرار است به این گونه پیش برود. در حال حـاضـر دفـتـر انـتـشـارات کـمـک‌آموزشی تنها نقش سیاستگذاری و نظارتی دارد و به معرفی کتاب‌های مناسب بسنده می‌کند، اما قرار است در آینده، دیگر بخش‌های وزارتخانه که کار خرید کتاب و تجهیز کتابخانه‌های مدارس را دارند، به این طرح ملحق شوند.

در پایان گفتگو، می‌رسم به پرسشی که شاید می‌بایست در همان ابتدا طرح می‌شد. شما به عنوان کـارشناس این حوزه و مدیرکل دفتر انتشارات کـمـک‌آمـوزشـی، آیا اصولا موافق نقش پررنگ کتاب‌های کمک‌آموزشی در مدارس و تحصیل دانش‌آموزان هستید؟

بخشی از این نقش پررنگ، به دلیل نیازهای کاذب بــــویـــژه در مـــرحــلـــه آزمـــون ســـراســـری ورود بـــه دانشگاه‌هاست؛ اما با این حال فکر می‌کنم، آن دسته از کتاب‌های کمک‌آموزشی که بیشتر تشریحی و تحلیلی هستند و آموزش‌های رسمی در مدارس را تکمیل می‌کنند، می‌توانند نقش مثبتی را ایفا کنند.

با توجه به تفاوت‌های فردی میان دانش‌آموزان، 2 گروه می‌توانند از این نوع کتاب‌ها بهره ببرند؛ اول دانش‌آموزانی که نیاز به ساده‌سازی مفاهیم درسی و تشریح آنها دارند و دوم دانش‌آموزانی که به اطلاعات کتاب‌های درسی بسنده نمی‌کنند و می‌خواهند مطالب بیشتری فرابگیرند.

یعنی توصیه می‌کنید که دانش‌آموزان از کتاب‌های کمک‌آموزشی استفاده کنند.

مـن تـاکـیـد مـی‌کـنـم که با توجه به تفاوت‌های دانش‌آموزان، کتاب‌های درسی مشترک نمی‌تواند پاسخگوی همه نیازهای جامعه دانش‌آموزی کشور باشند. از سوی دیگر ساعات درسی محدود است و شاید معلم نتواند در آن وقت کوتاه همه آنچه را که می‌خواهد، توضیح دهد.

با این حال تاکید می‌کنم نباید به هیچ وجه استفاده از کتاب‌های کمک‌آموزشی را برای دانش‌آموزان اجباری کرد. از سوی دیگر باید در مولفان، ناشران و هم مصرف‌کنندگان کتاب‌های کمک‌آموزشی این حساسیت را به وجود آورد که از معیارهای تدوین شده وزارت آموزش و پرورش پیروی کنند تا شاهد آن باشیم که این کتاب‌ها در بهبود کیفیت یادگیری تاثیر مثبت داشته باشند نه آن که با تدریس رسمی مدارس در تعارض قرار بگیرند.

مهدی یاورمنش