تعلل تا به کی؟

رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور تأکید کردند: «هوش مصنوعی از ارزنده‌ترین عرصه‌های پیشرفت علمی دنیاست و کشور نباید در این زمینه عقب‌ماندگی داشته باشد.»
این هشدار درواقع بیانی از یک واقعیت راهبردی است: در دنیای امروز، هوش مصنوعی نه صرفاً ابزار فناوری، بلکه رکن استقلال و امنیت ملی کشورهاست.با وجود چنین نگاه بلندی از سوی رهبری، سیاست‌گذاری و ساختار اجرایی کشور همچنان از تصمیم‌گیری قاطع و منسجم در این حوزه فاصله دارد.

۱. عصر تفکر ماشینی؛ بازتعریف قدرت در جهان امروز
براساس تحلیل‌های جنسن هوانگ، مدیرعامل NVIDIA، بشر وارد مرحله‌ای شده که در آن، ماشین‌ها دیگر فقط داده‌پرداز نیستند، بلکه توانایی «استدلال» پیدا کرده‌اند. به تعبیر او، «ماشین بخار ذهن» روشن شده است. 
در این مرحله سه لایه‌ تحول راهبردی شکل گرفته است:
پیش‌آموزش مدل‌ها (Pre‑Training)؛ معادل شناخت ساختار زبان و منطق جهان،
پس‌آموزش (Post‑Training)؛ تطبیق و یادگیری از تجربه و خطا،
استنتاج تفکری (Reasoned Inference)؛ تصمیم‌سازی هوشمند مبتنی بر استدلال.
تلفیق این سه مرحله در مقیاس ملی، سرآغاز دگرگونی قدرت کشورهاست؛ همان چیزی که آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی بر آن تأکید داشتند:
«در عرصه‌هایی مثل هوش مصنوعی، کشور باید جزو ۱۰ کشور برتر دنیا باشد.»

۲. اقتصاد محاسباتی؛ از انرژی تا ادراک
اقتصاد آینده بر پایه‌ محاسبه شکل می‌گیرد، نه استخراج فیزیکی. امروز هر وات انرژی معادل میلیون‌ها واحد محاسبه است، و شرکت‌هایی مانند NVIDIA و OpenAI زیربنای این نظم نو را پایه‌گذاری کرده‌اند.
در این نظم، قدرت ملی نه در دارایی، بلکه در توان پردازش تعریف می‌شود.
هوانگ می‌گوید: «اقتصاد آینده بر محور توان محاسبه می‌چرخد نه استخراج منابع طبیعی.»
در نتیجه، کشورهایی که در این حوزه پیشقدم‌ هستند، به‌سرعت هرم قدرت اقتصادی را بازنویسی می‌کنند.
اوراکل، گوگل، مایکروسافت، انویدیا و OpenAI با خلق مدل‌های زبانی و ساخت زیرساخت‌های ابری عظیم، بنیان اقتصاد جدید را می‌سازند؛ اقتصادی که در آن، هر پاسخ، هر تصویر و هر تصمیم، محصول یک سیستم تفکر ماشینی است. در چنین نظم تازه‌ای،«محاسبه» معادل«تولید ثروت» است وقدرت ملی با توان تراشه،سرور و الگوریتم اندازه‌گیری می‌شود نه با بمب و ناو و هواپیما. رهبر انقلاب قریب به این مضمون فرموده‌اند: جنگ آینده، جنگ نرم‌افزارها و الگوریتم‌هاست. اگر در این میدان حضور نداشته باشیم، مثل این است که در میدان نبرد، سلاح خود را زمین گذاشته‌ایم و یا تصریح کرده‌اند: «جنگ آینده، جنگ اراده‌ها و میدان آینده، میدان علم و فناوری است.»

۳. حاکمیت داده و مفهوم «هوش مصنوعی بومی»
در جهان امروز، «Sovereign AI» یا«هوش مصنوعی حاکمیتی» درحکم ستون فقرات استقلال ملی است. هر کشوری که داده‌ها و الگوریتم‌های خود را در اختیار دارد، حاکم بر قلمرو دیجیتال خویش است.در اندیشه انقلاب اسلامی نیز علم و فناوری ابزاری برای استقلال است، نه صرفا رقابت اقتصادی.
آیت‌الله خامنه‌ای در سیاست‌های کلی علم و فناوری (ابلاغیه ۲۹ شهریور ۱۳۹۳) تأکید کرده‌اند: «تبدیل علم به قدرت برتر ملی و توسعه علوم راهبردی و نوظهور برای دستیابی به استقلال علمی کشور ضروری است.»به بیان دیگر، مسأله امروز ایران نه «فقدان دانش»، بلکه نهادینه‌نشدن حاکمیت بر هوش مصنوعی بومی است.
هوانگ تأکید می‌کند هر ملت باید زیرساخت اختصاصی خود برای آموزش مدل‌ها و نگهداری داده‌ها را داشته باشد؛ همان‌گونه که برای انرژی و دفاع، استقلال حیاتی است. رهبر ایران نیز در بیان سیاست‌های کلان علم و فناوری اشاره دارند که دانش باید بومی و متناسب با فرهنگ اسلامی ایرانی تولید شود، نه صرفا مصرف فناوری غربی، بلکه خلق فناوری اسلامی با روح ملی. اما سؤال بنیادی اینجاست: تا چه اندازه ساختار دولتی و صنعتی ایران مفهوم «هوش مصنوعی حاکمیتی» را به رسمیت شناخته است؟ درحالی‌که ترکیه، عربستان و امارات میلیاردها دلار در پروژه‌های مدل زبانی بومی و تراشه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، بخش عمده‌ای از پروژه‌های ما هنوز در مرحله پیمانکاری نرم‌افزار و شبیه‌سازی‌های جزئی متوقف است. این شکاف تصمیم می‌تواند در دهه آینده به شکاف حاکمیتی تبدیل شود.

۴. تأخیر اجرایی و شکاف سیاست‌گذاری در ایران
با وجود تصریحات فوق، در عمل هنوز «هوش مصنوعی» در ساختار تصمیم‌گیری کشور جای خود را نیافته است.نهاد مرکزی هماهنگ‌کننده، راهبرد ملی واحد و دستورکار امنیتی ــ اقتصادی مشخص وجود ندارد.در نتیجه، همان‌گونه که سیاست‌گذاری‌های هسته‌ای و موشکی بدون ساختار یکپارچه ممکن نبود، سیاست‌گذاری هوش مصنوعی نیز نیازمند قرارگرفتن در سطح عالی‌تر تصمیم‌سازی است، مشابه شورای عالی امنیت ملی.فلذا هوش مصنوعی باید در ردیف اولویت‌های امنیتی کشور قرار گیرد.رهبر معظم انقلاب بارها به جایگاه میان‌رشته‌ای و آینده‌ساز این حوزه اشاره کرده‌اند: «اگر در چنین عرصه‌هایی عقب بمانیم، عقب‌ماندگی دیگر جبران‌پذیر نخواهد بود.» (بیانات در دیدار نخبگان).
اما واقعیت این است که در ساختار تصمیم‌گیری، هنوز این امر رخ نداده است. نه سازمان واحدی متولی جامع مأموریت ملی هوش مصنوعی است، نه شاخص امنیت داده در سیاست‌گذاری دفاع سایبری لحاظ می‌شود. درحالی‌که آمریکا «کاخ سفید هوش مصنوعی» دارد، چین «سازمان حکمرانی دیجیتال» و حتی عربستان «اداره کل هوش مصنوعی حاکمیتی»، ایران هنوز در سطح کمیسیون‌های مشترک و کارگروه‌های پژوهشی ایستاده است. این تأخیر، فقط عقب‌ماندگی فناورانه نیست؛ نقص در قدرت ملی و آینده‌سازی است.

۵. مسیر احیای قدرت ملی در عصر محاسبه
براساس جمع‌بندی بیانات رهبر عالیقدر ایران و تجارب جهانی، مسیر نجات راهبردی کشور در حوزه‌ هوش مصنوعی در پنج محور خلاصه می‌شود:
تأسیس نهاد حاکمیتی ملی هوش مصنوعی با اختیارات بین‌بخشی؛
تدوین نظام‌نامه‌ حاکمیت داده و امنیت الگوریتمی در چارچوب قانون اساسی؛
ایجاد شبکه ملی محاسبه (Iran Compute Grid) برای رفع وابستگی سخت‌افزاری؛
ساخت مدل زبانی و دانش‌پایه فارسی ــ اسلامی با رویکرد تمدنی؛
توسعه همکاری منطقه‌ای در هوش مصنوعی غرب‌آسیا با محوریت جمهوری اسلامی ایران.
درواقع، این گام‌ها سیاست «علم به مثابه قدرت» را که در سیاست‌های کلی علم و فناوری بیان شده است عینیت می‌بخشند.
در این راستا تلاش‌های زیادی صورت گرفته ولی هنوز نتایج ملموس آن بعینه مشاهده نمی‌شود.
تلاش مجلس شورای اسلامی در تدوین قانون مرکز ملی هوش مصنوعی، قانون حکمرانی داده، پروژه سکوی ملی متن‌باز هوش مصنوعی معاونت علمی ریاست جمهوری و...نمونه‌هایی از این تلاش‌هاست؛ منتها همه این تلاش‌ها نه‌تنها پاسخگوی کامل انتظارات مقام معظم رهبری دراین عرصه نیست، بلکه به گردپای سرمایه‌گذاری‌های کلان کشورهای منطقه هم نمی‌رسد، چه برسد به این‌که ایران را در بین ۱۰کشور برتر دنیا در عرصه هوش مصنوعی قرار دهد.

۶. نتیجه‌گیری؛ ضرورت تصمیم در لحظه
ایرانِ امروز در آستانه‌ تصمیمی تمدنی قرار دارد:
ایران در آستانه قرن پانزدهم هجری شمسی،باید درک کند که تأخیر درحوزه هوش مصنوعی معادل از دست دادن مرجعیت تمدنی چه در حوزه اسلامی و شیعی و چه در حوزه زبان فارسی و تمدن ایرانی در قرن آینده است.
یا با درک فرمان «ورود قاطع به عرصه‌ هوش مصنوعی» (بیانات در دیدار نخبگان) در مسیر آینده‌سازی پیشقدم می‌شود، یا در نظم جهانی در حال شکل‌گیری به کشوری مصرف‌کننده تبدیل خواهد شد.
رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب نیز هشدار دادند:«جوان ایرانی باید مهندس آینده کشور باشد، نه مصرف‌کننده آن.»
بنابراین مسأله هوش مصنوعی در جمهوری اسلامی ایران، مسأله آینده است؛ آینده‌ای که اگر امروز ساخته نشود، دیگران آن را خواهند نوشت.
اکنون وقت تصمیم است. در جهانی که «محاسبه» به‌جای «نفت» منبع قدرت شده و «داده» به‌جای «زمین» دارایی ملی، تعلل نه صرفا یک کم‌کاری اداری، بلکه نوعی واگذاری حاکمیت ملی درساحت دیجیتال است. ازحاکمیت محاسبه تا حاکمیت ایمان، از تراشه تا تفکر، ایران اگر امروز تصمیم نگیرد، فردا باید در ساختار جهان طراحی‌شده توسط دیگران زندگی کند. پرسش واپسین مقاله این است که: تعلل تا به کی؟