ربع از یاد رفته رشیدی

جام جم آنلاین آذربایجان شرقی: اهمیت این مجموعه علمی، هنری، تاریخی و میراث تمدن بشری بر کسی پوشیده نیست ولی در دهه های اخیر اقدامات کافی و لازم برای مرمت، بازسازی و احیای بخشی از این اثر بی نظیر از سوی دولت ها انجام نشده و شرکت کنندگان این نشست علمی امیدوارند در دولت مسعود پزشکیان که خود از نزدیک با مسائل تخریب محیطی، معماری و تأثیر آن در علم پزشکی ایران و جهان آشنا بوده و در دوران ریاست دانشگاه علوم پزشکی تبریز و همچنین وزارت بهداشت، درمان‌ و آموزش پزشکی دست به احداث یک مرکز پژوهشی و علمی و آموزشی در جوار این مجموعه زده است، مورد توجه و عنایت ویژه دولت ایشان قرار گیرد و اهمیت و اعتبارات لازم برای احیای این مجموعه بیش از پیش فراهم شود.

۵۳ سال پیش در چنین روز‌هایی دانشگاه اول و دوم وقت کشور، دانشگاه تهران۱۳۱۳ ه. ش و دانشگاه تبریز ۱۳۲۴ ه. ش، شاهد برپایی یک کنگره بین‌المللی درباره رشیدالدین فضل الله همدانی و بررسی اوضاع اجتماعی ایران و تبریز از خلال جامع التواریخ بود و ۱۸ نفر شامل شش نفر از اساتید و شرق‌شناسان جهان و ۱۲ نفر از دانشمندان و تاریخ‌دانان ایرانی به مدت شش روز در دانشگاه تهران و تبریز در این کنگره مهم به ارائه نتایج تحقیقات خود پرداختند.

فرهیخته مقام رشیدالدین فضل الله همدانی(۶۴۵ -۷۱۸ ه. ق) وزیر توانمند ایلخانی و پزشک و تاریخ‌دان مشهور جهان اسلام که با ایجاد شهرک ربع رشیدی و کمک به ایجاد شهرک شنب غازان در مدت چند دهه تبریز را به شهر مهم علمی و پزشکی بخشی از عالم هستی تبدیل کرد و به قول پروفسور سید حسین نصر رئیس وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، رشیدالدین فضل‌الله طبیب و مورخ و وزیر نامی اسلامی و ایرانی هم شاهد و هم ناظر بر تاریخ بود و هم سازنده آن.

حدود اختیار و دامنه اقتدار رشیدالدین در مقام صدارت دولت پهناور ایلخانی و ایجاد منظم‌ترین و وسیع‌ترین سازمان حکومت در تاریخ ایران و تأسیس بنای دارالعلم دنیای کهن و اختصاص شگفت‌انگیز‌ترین موقوفات و بودجه و تألیف آثار و مؤلفات متعدد و نگارش مفصل‌ترین کتاب تاریخ زمان، این رشیدالدین فضل الله فاضل را در تاریخ ماندگار ساخته است.

جالب اینجاست که برپایی آن کنگره مهم به پیشنهاد پروفسور «کارل ‌یان» استاد شرق‌شناسی دانشگاه لیدن اروپا صورت گرفت و تصمیمات مجلس علمی و تحقیقی وزارت علوم، دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز، ایجاد و احداث یک مؤسسه تحقیقاتی وابسته به دانشگاه تبریز با بودجه ملی در محل ربع رشیدی برای‌شناساندن زوایای این شهرک علمی- دانشگاهی به نسل آینده و گردشگران بین‌المللی بود که متأسفانه هنوز بعد از ۵۳ سال صورت عملی به خود نگرفته است و حتی تلاش‌های دکتر سبحان اللهی در استانداری دوره اصلاحات و برپایی همایش بین‌المللی ربع رشیدی و تشکیل هیئت امنای علمی متأسفانه با شروع به کار دولت احمدی نژاد به فراموشی سپرده شد و تلاش دانشگاه تبریز و استاندار وقت تنها نتیجه ای که داشت، ثبت جهانی وقف نامه ربع رشیدی در کتابخانه ملی (مرکزی فعلی تبریز) بود.

دکتر مجید رهنما، وزیر وقت علوم و آموزش عالی در مقاله تحقیقی خود به یک نقطه جالب از تدبیر و زمامداری رشیدالدین بزرگ اشاره می‌کند و می‌گوید؛ همانطور که مؤسسات علمی معتبر جهان سعی می‌کنند از وجود دانشمندان برجسته از ملل مختلف بهره گیرند و نام این کار امروز جلب مغز‌های متفکر است، خواجه رشیدالدین نیز دائماً طبق برنامه دقیق و منظمی مراقبت بوده است که از یک سو مغز‌های برجسته را در ربع رشیدی تبریز جمع‌آوری کند و از سوی دیگر از وجود آن‌ها نهایت استفاده را در آموزش داشته باشد و آوردن ۶ هزار دانشجو و طالب علم از سراسر دنیا به تبریز موید این مطلب است.

استاد غلامرضا سلیم استاد وقت دانشگاه تهران به زوایای تعلیم و تربیت در ربع رشیدی پرداخته و معتقد بود که آموزش در این دارالعلم از کتاب عظیم قرآن منبعث شده و آداب و قوانین حاکم در ربع رشیدی علاوه بر رعایت قواعد و آئین دین داری و حمایت از افتادگان، اقامه نماز‌های ۵‌گانه، پرداخت زکات مال، روزه ماه رمضان، اطاعت خدا و رسول‌الله، توجه به علم و تحقیق و تتبع و تربیت پزشک و داروسازی و امثالهم بوده‌است.

استاد مجتبی مینوی در تحقیقات خود می‌آورد که در شهرک ربع رشیدی تبریز زبان‌های هندویی، ترکی، مغولی، تبتی، پارسی و عربی رایج بوده و رشیدالدین برای ترجمه کتب چینی نیز از چند مترجم بهره برده است و استاد مجتبی مینوی تأکید می‌کند که عده‌ای در تبریز کلمه‌چی یا مترجم به زبان ما بودند یعنی کسانی که گفته دیگری را به زبان دیگری بگوید.

شادروان دکتر غلامحسین یوسفی نیز در این کنگره با مقاله‌ای علمی تحت عنوان انعکاس اوضاع اجتماعی در آثار رشیدالدین فضل‌الله به تبریز آمده بود، بیان داشت ساختن کاروانسرا‌ها، بارانداز‌ها بر هر دروازه تبریز باشکوه، برای رفاه حال تجار، پیش‌بینی افزایش جمعیت تبریز در سال‌های بعد و احتیاج به عمارات دوسه طبقه، ساختن غازانیه در غرب تبریز، آوردن هرنوع درخت میوه و حبوبات از همه ممالک به تبریز و کاشتن و به ثمر رساندن آن‌ها، حکایت از اهتمام رشید الدین و غازان خان به عمران و آبادانی تبریز و ساختن یک شهر باشکوه اسلامی‌جهانی بود.

این یادداشت را با جملاتی از زنده یاد دکتر منوچهر مرتضوی استاد مسلم دانشگاه تبریز با عنوان تبریز در روزگار خواجه رشید الدین به پایان می‌بریم؛

آنجا که این استاد عزیز سفرکرده در تحقیقات گسترده خود درباره ایلخانیان و خواجه رشیدالدین فضل الله نوشت:

«بی هیچ تردیدی رشیدالدین فضل‌الله مؤثر‌ترین و بزرگوار‌ترین شخصیت در بین این بزرگان است که در روزگار دو ایلخان بزرگ یعنی غازان و الجایتو از مقر صدارت و وزارت خویش، یعنی دارالسلطنه تبریز، با سیاست و حکمتی بی‌نظیر امور دولت پهناور ایلخانی را اداره می‌کرد و در ضمن رهبری مدبرانه حکومتی بزرگ که با مشکلاتی مهم از قبیل تنظیم و اجرای قوانین جهانبانی و توسعه متصرفات و فرونشاندن آتش آشوب‌ها و سرکشی‌ها در مرز‌های دوردست و مقابله دائم با دشمنانی قوی پنجه چون ملوک مصر و شام روبرو بود، لحظه‌ای از انشا و ابداع آثار خیر و تقویت و حمایت علوم و فنون و صنایع و حرفه‌ها و تربیت اهل علم و صنعت نمی‌آسود و بخش بزرگی از عظمت تبریز پایتخت ایلخانی و رونق آن شهر را باید مولود همت و کوشش و ناشی از برکات وی بدانیم.

با این وصف در مجد و عظمت تبریز ۷۰۰ سال پیش که با ربع رشیدی و دانشمندان و وزیران خرد ورز با شهر غازانیه در غرب و رشیدیه در شرق و ارک علیشاه در مرکز، شهره عالم بود و مشهورتر از امروز، علم و آبادانی و شکوه آن اقصی نقاط عالم را گرفته بود، ولی افسوس از ان تمدن منحصربه‌فرد نمادی و مؤسسه‌ای و دانشگاهی برای نسل ما به یاد گار نمانده است تا فرزندان ایران که برای کار و علم آموزی امروز به غرب ‌می‌روند، بدانند که روزگاری تبریز کهن محل جذب نخبگان عالم بود.

برای یادمان‌های باشکوه خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی امروزه باید چه تدابیری ‌اندیشیده شود و وظایف متولیان فرهنگی و علمی و همینطور دین ما فرزندان امروز تبریز برای‌شناساندن و الگو‌گیری از آن همه مجد و شکوه یادگار‌های مردان بزرگ گذشته‌مان چیست؟

 آیا زمان تغییر و تحول در مدیریت های میراثی، فرهنگی، هنری و حتی دانشگاهی و سپردن امور به دست کاربلدان، کاردانان و چاره اندیشان دلسوز در تبریز نرسیده است.

اخیرا نیز فروشگاه زنجیره ای با آوردن سندی ادعای مالکیت بخشی از اراضی ربع رشیدی را داشته که مدیر پایگاه ربع رشیدی این ادعا را کذب و ساختگی دانسته است که این مسئله نیز بر نگرانی افکار عمومی افزوده است.